De OLV-kerk van Maastricht is het grootste deel van de dag open voor bezoek. Het is er bijna altijd erg donker en je ogen moeten wennen aan de duisternis. Enkele liturgische afbeeldingen zijn wel altijd verlicht, zoals het grote beeld van Christoffel uit begin zestiende eeuw dat je gelijk ziet als je binnenkomt. Steeds verder lopende zie je vooraan in de kerk een donker koor met een altaar. Maar als iemand dan 50 cent in een automaat stopt links van de absis dan zie je de aanwezige bezoekers verrast opkijken en naar voren lopen.

De absis wordt opeens verlicht, de somberte verdwijnt en je ziet een wonderschoon geheel. Wat een prachtige architectuur! Er zijn ronde bogen en dwerggalerijen, er zijn vele zuilen met bewerkte kapitelen en, je ziet hoog in de koepel, als ware je in de hemel, een schildering met de majestas domini, god als machtige heerser, omgeven door apostelen en evangelisten. Het geheel is indrukwekkend.

Helaas, de details van de gebeeldhouwde kapitelen zo rond het altaar blijven verborgen, ze zijn domweg te ver weg. Ze maken menige bezoeker nieuwsgierig. Wat zou er op staan?

Om daar achter te komen moet je een rondleiding aanvragen. Bij deze rondleiding mag je er vlak bij komen. Waar het westelijke deel van de Servaasbasiliek 34 zuilen met kapitelen bezit, heeft het oostelijke deel van de OLV-kerk er 30. Deze staan deels op het koor, vlak en rond het altaar. Een kleiner deel bevindt zich een verdieping hoger waar de dwerggalerij zich bevindt. De kapitelen op deze hogere verdieping zijn erg beschadigd. De kwaliteit van de afbeeldingen op de meeste kapitelen op het lagere deel daarentegen is zeer goed. Hier zijn de zuilen gegroepeerd in twee halve ovalen. De achterste rij heeft kapitelen die je slechts van een kant kunt bekijken, de middelste rij bevat een flink aantal zuilen met kapitelen waar je omheen kunt lopen waardoor er vier afzonderlijke afbeeldingen op elke kapiteel te zien zijn. Daarnaast zijn er enkele kapitelen op wat lagere zuilen vlakbij het altaar die je dubbelkapitelen zou kunnen noemen omdat ze op twee zuiltjes staan die vlak naast elkaar zijn geplaatst.

In Ravenna zie je in de San Vitalis een mozaïek in het presbyterium met twee episodes uit het leven van Abraham. Links zie je hoe Abraham een lam aanbiedt aan drie engelen, die hem net bericht hebben dat zijn vrouw Sara nog op hoge leeftijd een kind zal krijgen. Sara kijkt vanuit de deuropening ongelovig toe. Rechts zien we hoe dat kind, Isaac, op last van god geofferd moet worden. Als de gehoorzame Abraham met zijn zwaard Isaac wil doden houdt vanuit de lucht de hand van God hem tegen en vraagt hem om in plaats van Isaac een lam te offeren. Dat lam staat al bij Abraham te wachten. De gehele voorstelling is zodanig opgezet alsof het lijkt dat er in het midden een altaar is. Links en rechts lijken er offers te worden gebracht. Het beeld is dat van: de eucharistie in het midden, daaromheen oudtestamentische offers. Links boven kondigt Jeremia de komst van Christus aan, rechts boven krijgt Moses de wet-tafels (hier net niet te zien).

In een andere kerk vlakbij Ravenna, de Apollinaris in Classe, zien we een vergelijkbaar beeld. In het midden wordt de Eucharistie gevierd, links biedt Abel een lam aan als offer, rechts Abraham zijn zoon Isaac.

Dit zijn allemaal afbeeldingen in vroeg-Christelijke kerken. Maar in de twaalfde eeuw is deze beeldcultuur nog springlevend. In de OLV-kerk zien we op 4 kapitelen bijbelse verhalen die herinneren aan offers die op hun beurt weer verwijzen naar de eucharistie. Ook de oudtestamentische aankondiging van de komst van Christus is daar uitgebeeld. Dit allemaal op de centrale kapitelen. Links op kapiteel  4 zien we afbeeldingen uit het leven van Kaïn en Abel, daarnaast op kapiteel 5 afbeeldingen uit het leven van Jacob en Esau. Rechts van het altaar op kapiteel 6 beelden uit het leven van Abraham en op kapiteel 7 de aankondiging van de ster die op de geboorte van Maria wijst, door de profeet Bileam. Al de gekozen episodes van de verschillende bijbelverhalen op deze vier kapitelen zijn niet willekeurig gekozen. In een uitvoerige studie legt de theoloog en kunsthistoricus Régis de la Haye de verbanden uit. Ik volsta met het tonen van de foto’s van 16 zijden van deze vier kapitelen met een korte beschrijving van wat je ziet.

4a: Het offer dat zowel Kaïn en Abel brengen

4b: Kaïn vermoordt Abel

4c: God berispt Kaïn

4d: De afstammelingen van Kaïn

5a: Jacob wordt door zijn vader Isaac gezegend en Esau verkoopt zijn eerstgeboorterecht voor een bord linzensoep

5b: Jacob ligt op de grond te slapen en droomt: hij ziet een ladder naar de hemel. Rechts de worsteling met de engel.

5c: Jacob keert huiswaarts met een kudde schapen

5d: Jacob en Esau verzoenen zich. Hij neemt de geschenken van zijn bloedverwanten aan. Volgens Régis de la Haye kan je deze verzoening interpreteren als een verzoening van het voor-christelijke (de Joden = Esau) met de afstammelingen van Jacob = na-christelijk is Christenen.

Jacob staat, eveneens volgens Régis de la Haye, voor kerkwijding en altaarwijding. Bij de eerste zalving van het altaar zong men het antifoon “Erexit Jacob lapidem in titulum.” Bij de tweede zalving “Mane surgens Jacob”. De steen van Jacob is het beeld van het altaar van het nieuwe verbond. Deze verlaagde zuilen staan direct links van het altaar. Rechts van het altaar staan de eveneens verlaagde zuilen met de Abrahamkapitelen:

6a: Abraham wordt bezocht door de drie engelen en krijgt te horen dat Sara nog een kind gaat. Krijgen. Sara staat verbaasd te luisteren in de deuropening van haar huis. Vergelijk deze afbeelding eens met de in dit blog eerder getoonde afbeelding in het presbyterium van de San Vitalis in Ravenna!

6b: De drie engelen krijgen voedsel aangereikt.

6c: Abraham wil Isaac offeren maar een gevleugelde engel houdt hem tegen. Rechts zien we hoe daar voor in de plaats een ram wordt geofferd.

6d: Abraham zegent het offer van de ram.

7a: De profeet Bileam moest in opdracht het Joodse volk vervloeken. Hij zat op zijn ezel op weg om dat te doen. Tot drie keer toe weigerde de ezel om verder te gaan, een engel  hield het beest tegen. De derde keer keerde de ezel zich om naar Bileam en sprak over deze engel. Nu zag Bileam de engel ook en luisterde naar de opdracht. In plaats van het joodse volk vervloeken zou hij het moeten zegenen.

In het verhaal zou hij ook nog een ster zien die de toekomstige geboorte van Maria zou aankondigen.  Deze ster wordt vaak in combinatie met bovenstaande afbeelding getoond. Die is hier niet afgebeeld. Op de andere zijden van dit kapiteel staan een aantal moeilijker te duiden afbeeldingen: (Alle getoonde zwart-wit afbeeldingen zijn afkomstig van wikipedia)

7b: mannelijke zeemeerminnen met frygische mutsen die als wapen een vis gebruiken.

7c: gesneuvelde strijders?

7d: twee mannen die vergroeid lijken te zijn aan hun buik

Deze vier kapitelen rond het altaar worden aan beide kanten vergezeld door nog drie kapitelen links en drie kapitelen rechts (1-3 en 8-10). 1 en 10 staan apart en hebben allebei een zelfde onder- en bovenpost. Zo ook 2,9 en 3 en 10. Ook thematisch is er op die manier verwantschap.

Het lijkt alsof op kapitelen 1 en 10 de situatie wordt geschapen van nog voor de erfzonde. We zien hoe op kapiteel 1 de duivels (draken) geketend zijn, op kapiteel 10 zien we Adam en Eva, geheel naakt. Adam houdt een been vast van de nog liggende Eva. Hier zie je slechts een deel van haar been.

Op kapiteel 2 zien we Adam op vier zij-hoeken van het kapiteel naar voren kijken. De mens verspreidt zich over alle werelddelen. Op kapiteel 9 zien we leeuwen, die wellicht de wereld bewaken.

Op 3 zien we hoe op elke hoek een mens lijkt weg te lopen, er tussen in zien we ongeketende draken. De mens na de erfzonde van Adam en Eva?

Op  kapiteel 8a zien we de beroemde afbeelding hoe Heimo een kapiteel aanbiedt aan de H. Maria, de patroonheilige van de OLV-kerk.

Op de andere drie zijden van dit kapiteel zien we op 8b twee adelaars, op 8c twee runderen, op 8d twee leeuwen. Als je Heimo met Maria ziet als de “waterman” of “Engel”, dan worden op dit kapiteel de vier evangelisten uitgebeeld. Immers de adelaar staat voor Johannes, de stier voor Lucas en de leeuw voor Marcus. Na de erfzonde zijn de mensen op de vlucht voor de duivel (kapiteel 3), maar tegelijk is er door het Christendom, verkondigd door de vier evangelisten, hoop. Onderdeel van die hoop zijn ook de handwerkslieden van Heimo, die een heiligdom voor Maria maken.

Dit zijn dan 10 van de 30 kapitelen. Ook over de rest valt veel te vertellen. Op wikipedia zijn ze allemaal, alhoewel niet van alle kanten, te zien. We zien vooral weer duivels, wezens die afkomstig lijken uit de bestiaria, maar ook wijngaard-taferelen. Heel vergelijkbaar met wat we ook zien in het westen van de Servaas. De Bijbelse voorstellingen op kapiteel 1-10 zijn uniek, die zien we in de Servaas niet. Ze zijn heel bewust gekozen, ook qua vorm en plaatsing, op de voorste rij rond het heilige altaar. Nog steeds, na bijna 900 jaar staan ze daar. Als dan elke zondag hier de hoogmis wordt opgedragen met Gregoriaanse gezangen, en daarbij ook nog alle mogelijke eeuwenoude rituelen worden uitgevoerd, en je geest wordt bedwelmd door de geur van wierook: dan klinkt hier een echo van eeuwigheid.

Literatuur:

• De Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht. Bouwgeschiedenis en historische betekenis van de oostpartij. Dr. A.F.W. Bosman. Clavis kunsthistorische monografieën deel IX. 1990. ISBN 906011.688.7 De Walburg Pers, Zutphen.
• De onze-lieve-vrouwe: een levende kerk. Frans Kurris S.J. Parochie-uitgave, in kerk verkrijgbaar. Veel historische informatie, goed leesbaar.
• Elizabeth den Hartog, Romanesque sculpture in Maastricht. 2002 Bonnefantenmuseum Maastricht. ISBN 90 72251 31 8. Zeer uitgebreide en diepgaande beschrijving van de Romaanse sculpturen in met name de O.L.V. basiliek en de St. Servaas. Ook uitgebreide vergelijkingen met sculpturen uit Duitsland, Frankrijk en Italië. Analyses en overtuigende verklaringen van de vaak enigszins mystieke betekenissen. Veel afbeeldingen in zwart wit. Engelstalig
• Locus iste sanctus est. Régis de la Haye. Over het iconigrafisch programma van de kapitelen van de kooromgang van de Onze Lieve Vrouwekerk van Maastricht. Limburgs geschied en oudheidkundig genootschap, jaarboek 2006.