Het bejaardentehuis van Swalmen werd vroeger gerund door een zusterorde. Elke ochtend was er een mis. De wijn stond tot aan de consecratie onafgedekt in een vat op een plateau aan de zijkant van het koor. Er zaten in de zomer bijna altijd een of meer vliegen in die de emeritus pastoor er vakkundig met een vinger uit knikkerde. Daarna mocht ik de wijn, vermengd met water (veel wijn, weinig water) in zijn eigen kelk over gieten. Ik was namelijk misdienaar bij de zondagse mis en om de twee weken ook bij het Maria-lof om drie uur. Na afloop van de mis kreeg ik van de zusters een pakje met witte boterhammen met echte boter en dikke plakken kaas er op mee naar huis. Verlegen nam ik het aan en thuis at mijn  moeder het op omdat ze het zonde vond om het weg te gooien. Ik vond het brood zelf niet lekker, mijn broer en zusjes ook niet. Na het lof kreeg ik een grote koek. Die was wel erg lekker! De boterham traditie kwam waarschijnlijk nog voort uit een tijd dat misdienaars gerecruteerd werden uit gezinnen met arme kinderen, die op die manier in ieder geval nog wat te eten kregen. Ik moest hier aan denken toen ik las over de broodmis van de Servaaskerk van Maastricht.

In de charters van het rijkskapittel van St. Servaas is een schat aan informatie te vinden over allerlei dingen die ons meer vertellen over het leven in bepaalde tijden in Maastricht. Zo is de tekst van het testament van Henricus de Mosa, priester en beneficiant en rector van het altaar ter ere van de Heilige Laurentius in de Servaaskerk uit 1433 erg informatief. Henricus  de Mosa blijkt zeer welvarend, maar hij verdeelt zijn bezit zeer zorgvuldig. Ook denkt hij uiteraard aan zich zelf door een jaargetijde in te stellen: er moet jaarlijks een mis worden opgedragen voor zijn zielenheil. Maar heel veel geld geeft hij aan het gasthuis van Servaas, gelegen aan het vrijthof. En speciaal voor de armen die hier hun toevlucht zoeken. Zijn eigen bed is na zijn dood ook voor dit gasthuis bestemd. Ook gaan bezittingen naar zijn naaste familieleden, broers, zussen en hun kinderen. Op de dag van zijn uitvaart moet van 1,5 mud tarwe broden worden gebakken die aan de armen moeten worden uitgedeeld. Verder stelt hij nog een broodmis in. Elke dag moet er een zogenaamde “mickmis” worden gelezen. Hier stelt hij maar liefst 100 rijnse goudguldens voor ter beschikking. Het is een mis voor de armen waarbij na afloop brood moet worden uitgedeeld. Tot in lengte van dagen!

Het Servaas gasthuis in 1669, gezien vanaf het vrijthof

Hoe lang zal deze dagelijkse brood uitdeling geduurd hebben? Er is een statuut van het gasthuis van Servaas bekend uit de zeventiende eeuw, ongedateerd.  Het stuk zal in ieder geval voor 1632 zijn opgesteld omdat er nog sprake is van Augustinessen als verzorgenden. Die werden in 1632 na de verovering van Maastricht door Frederik Hendrik vervangen door lekenverpleegsters. In dat statuut staat onder andere dat de pelgrims die het graf van Servaas komen bezoeken volgens oud gebruik ’s avonds een portie brood, bier, erwten enz. zullen krijgen. Zieke pelgrims worden gratis verpleegd. Maar: “Spotvogels en vagebonden, militairen, vondelingen, lijders aan pest, melaatsheid en gallische ziekte of andere gevaarlijke ziekten, noch gewonden in tweegevechten mogen worden opgenomen. Ouden van dagen en blinden mogen voor maximaal drie dagen onderkomen krijgen.” Als je de pest krijgt als je er al bent mag je wel blijven maar wordt je in een afgezonderde ruimte verpleegd. Verder staat er dat de goederen en stichtingen die het gasthuis verwerft altijd in een afzonderlijk register moeten worden opgeschreven en er moet worden bewaakt dat ze volgens de overeenkomsten met de schenkers worden beheerd.

Je krijgt de indruk dat er twee eeuwen na de dood van Henricus de Mosa nog steeds een vergelijkbare vorm van armenzorg is bij het kapittel van Servaas. De broodmis bestaat wellicht ook nog. In ieder geval is er nog een vergelijkbare traditie zo rond 1960, in de tijd dat ik misdienaar was.