Foto: Laurien Riha

Margot Brouwer kwam tot een levenfilosofie die troost biedt, aldus het uitgebreide interview met deze sterrenkundige in de Volkskrant van zaterdag 9 augustus 2025. En de aanzet tot die filosofie werd haar gegeven door Spinoza. In de 17e eeuw werd Spinoza’s Godsbeeld gezien als godslasterlijk en ketters. Waar de meeste mensen God zagen als een schepper die buiten de wereld staat en invloed uitoefent, identificeerde Spinoza God met de natuur zelf. Zijn bekendste uitspraak is “Deus sive Natura”, wat betekent “God oftewel de Natuur”. Voor Spinoza zijn God en de Natuur twee namen voor iets dat alles omvat en waaruit alles voortkomt. Spinoza’s God is niet een wezen met menselijke eigenschappen zoals wil, emoties, of de intentie om te straffen of te belonen. Volgens Spinoza is alles wat bestaat een verschijningsvorm van God. Zowel de stoffelijke wereld als de gedachtewereld  zijn uitdrukkingen van dezelfde goddelijke substantie. Door God en Natuur gelijk te stellen, haalde hij God van zijn troon en maakte hij elk religieus dogma of bovennatuurlijke verklaring overbodig. Hij werd hiervoor uit de Joodse gemeenschap geëxcommuniceerd en zijn werk, de Ethica, werd pas na zijn dood anoniem gepubliceerd om vervolging te voorkomen. Spinoza’s Godsbeeld betekende een radicale breuk met het traditionele theïsme en legde de basis voor een rationele, naturalistische visie op de wereld die de weg vrijmaakte voor de Verlichting.

Deze denkbeelden wist Margot Brouwer te mengen met de nieuwste inzichten die ze haalde uit de sterrenkunde. Als kind was ze heel erg bang voor de dood. Opgegroeid als kind van Christelijke ouders zag ze God als iemand die iedereen in de gaten hield en met iedereen kon doen wat hij wilde. Tijdens haar studie ontmoette ze veel atheïsten die haar aan het denken zette. Einstein zette het idee van de universele klok die alsmaar doortikt op zijn kop. Tijd is bijvoorbeeld anders voor mensen die sneller bewegen of aan wie de zwaartekracht harder trekt. Tijd moet een dimensie zijn te vergelijken met de drie bekende dimensies van de ruimte. Ineens dacht ze: ‘er is een tijd waarin ik leef, net zoals er een ruimte is waarin ik leef. Ook is er een tijd waar ik niet ben, na mijn dood maar ook voor mijn geboorte. Omdat het hier en nu niet iets universeels is, namelijk een persoonlijke klok, bestaat er in zekere zin ook geen tijd waarin ik er niet meer ben. Stel dat ik morgen wakker wordt maar het is gisteren. Dat heb ik dan helemaal niet door. Misschien leef je helemaal niet in de volgorde van geboorte tot dood. Je zult het nooit weten omdat je brein op elke plek in de tijd jouw herinneringen keurig ordent in een lijn. Die gedachte vind ik heel geruststellend. Dat kleine plekje van tachtig jaar in de eeuwigheid dat mij bevat is deel van een oneindige tijd die zich om mij heen uitstrekt. En net zoals ik het niet beangstigend vind dat er een oneindige ruimte om mij heen is, vind ik die oneindige tijd ook niet langer eng.’ Over deze dingen schreef Margot Brouwer het boek “sterrenstof zijn wij”.

Deze gedachten probeer ik te ijken aan mijn eigen gedachten. De God van Spinoza is ook mijn God. Maar ervaringen als schoonheid, kunst en liefde zijn daar een belangrijk onderdeel van. Juist deze niet natuurkundige, niet te beredeneren dingen zijn een uiting van het wezen van het bestaan. Deze uiting zou ik willen associëren met wat ik goddelijk zou noemen. God is meer dan de natuur. Sommige muziek, zoals die van Bach en Mozart, zijn voor mij een poort naar het Goddelijke. Net als elke goede kunst. Mensen zijn in staat om die poort op een kiertje te zetten. Samen met de liefde van en voor de medemens bieden zij goddelijke troost. De gedachten van Margot Brouwer laten je vooral de nietigheid en relativiteit van het bestaan ervaren. Maar dat is voor mij niet genoeg. Ook een verschijnsel als bidden, iets dat voor religieuse mensen belangrijk is, ervaar ik als iets goddelijks. Helemaal in jezelf maak je contact met de medemens, waar hij ook is. Of met de medemens die er was. Je geeft je over aan het gevoel van niet alleen zijn en van liefde. De relativiteit van de sterrenstof mag er zijn maar is dan even niet meer van belang. Einstein heeft ons veel geleerd. Maar voor de echt wezenlijke dingen hebben we andere dingen nodig, zoals muziek.