Het thema van het nieuwjaarsconcert 2019 van het Nederlands blazersensemble was “Adam en Eva”. Een mooi programma met veel verschillende stijlen in de muziek, zelfs in dansvorm werd het thema uitgewerkt. De vrolijke toon overheerste. Adam en Eva als het koppel dat van elkaar houdt en samen het leven viert. En dat past bij het uitbundige feestgevoel van het nieuwe jaar.
Liefdeskoppels in de muziek waren onder meer Orpheus en Euridice of Romeo en Julia. Met die koppels liep het trouwens niet goed af. Ook niet met Adam en Eva, ze werden verdreven uit het aards paradijs. En ook niet met Pelléas en Mélisande. Dat liefdeskoppel werd bij het concert niet genoemd maar ik moest er aan denken, ook omdat ik enkele dagen geleden in een klein museum ben geweest dat gewijd was aan Maurice Maeterlinck. Deze Belgische schrijver schreef in de negentiende eeuw een toneelstuk op basis van het verhaal “Pelléas et Mélisande”. Maeterlinck kwam uit de Gentse bourgoisie en in die tijd betekende dit dat je sprak en dus ook schreef in het Frans. Als hij in het Nederlands geschreven zou hebben zou hij ook nooit de nobelprijs voor literatuur hebben gekregen. Nederlandse boeken werden nog bijna niet vertaald en drongen daardoor niet door tot het Nobelprijscomité. Maar Frans was in die tijd een wereldtaal die alle geletterde heren konden lezen.
De tekst van dit toneelstuk inspireerde diverse componisten. Het meest bekend is wel de opera van Debussy, die in 1902 klaar kwam. En een jaar later schreef Schönberg een symfonisch gedicht op basis van deze tekst van Maeterlinck. Debussy en Schönberg waren symbolistische componisten. Deze term wordt meestal alleen gebruikt bij schilders of schrijvers maar dat vind ik onzin. Opvallend is dat Debussy kwaad werd als hij impressionist werd genoemd. En dat begrijp ik. Impressionisten zijn met licht en sfeer bezig. Symbolisten zoeken een geheimzinnige ondertoon in dingen. Die was bij Debussy meestal aanwezig, zeker ook bij deze opera. Maeterlinck was vernieuwend in zijn tijd. Op wikipedia lezen we:
Als dichter van het symbolisme nam Maeterlinck een belangrijke plaats in de Europese literatuur in. Als avant-gardist brak hij met de traditie van het realisme en probeerde hij de werkelijkheid te vatten met symbolen en metaforen, waardoor hij het symbolisme op slag een eigen theater schonk. Daarmee was hij een voorloper van het 20ste-eeuwse theater.
Dat trok beide componisten. Schönberg had eerder het symfonische gedicht “Verklärte Nacht” geschreven, ook geïnspireerd op een symbolistisch gedicht. De muziek beeldt dan wel een verhaal uit, maar in werkelijkheid gaat het om droompassages en verwarrende gevoelens in het hoofd van de hoofdrolspelers. Bij Debussy zien we iets dergelijks.
Bij de premiere in 1902 en 1903 van beide werken van respectievelijk Debussy en Schönberg was er weinig waardering van het publiek. Schönberg werd in de pers tot een krankzinnige verklaard aan wie het verboden moest worden om nog pen en papier te kopen om noten op te schrijven.
Ik ga nu niet in op de tekst van Maeterlinck. Die moet je uiteraard wel bestuderen als je de opera probeert te volgen. Om het symfonische gedicht te kunnen volgen is een samenvatting van het verhaal voldoende. Op wikipedia staat:
Pelléas et Mélisande vertelt de tragische geschiedenis van een driehoeksrelatie tegen de achtergrond van een symbolistisch sprookje. Golaud, kleinzoon van koning Arkel, verdwaalt tijdens de jacht in het bos en treft daar het schuchtere meisje Mélisande aan. Haar kwetsbaarheid oefent een grote aantrekkingskracht uit op de prins. Nadat Golaud het meisje naar het kasteel van zijn grootvader heeft gebracht, treft Mélisande Golauds halfbroer Pelléas aan. Tussen Pelléas en Mélisande bloeit spoedig een fatale genegenheid, een dodelijke zielsverwantschap op. Golaud krijgt lucht van hun heimelijke ontmoetingen en doodt zijn broer… Mélisande sterft in het kraambed.
De opera van Debussy begint nog als een realistisch verhaal:
Je ne pourrai plus sortir de cette forêt! Dieu sait jusqu, où cette bête m’a mené. Je croyais cependant l’avoir blessée à mort; et voici des traces de sang. Mais maintenant, je l’ai perdue de vue.
Kan ik dit bos dan nooit meer verlaten! God weet tot waar dit beest me heeft meegevoerd. Ik dacht toch dat ik het zeker dodelijk had verwond: kijk maar naar de bloedsporen. Maar nu is het uit mijn vizier verdwenen.
Golan ontmoet vervolgens Mélisande en weet haar uiteindelijk te overtuigen om met hem mee te lopen naar zijn kasteel. Je hoort dan het volgende muziekfragment:
Wat hoor je? Hoor je de impressionistische weergave van een bos bij nacht? Zie je in gedachten misschien de schaduwen van bomen bij een vaal maanlicht? Nee. Debussy wil ons deelgenoot maken van de verwarde gevoelens van prins Golan, die tegen de avond verdwaald is in een bos en dan een jong meisje tegenkomt. Een wanhopig meisje dat dood wil, maar dat hij weet over te halen om met hem mee te lopen. Hij mag haar niet aanraken. Ze lopen door het bos op weg naar het kasteel waar Golan woont. Maar wat denkt hij intussen? Wat denkt zij intussen? Dat laat Debussy hier horen.
Bovenstaand fragment is de overeenkomstige passage in het symfonische gedicht van Schönberg. Althans dat vermoed ik, uitgaande van het feit dat het hier aan voorafgaande fragment wel eens zou kunnen slaan op de ontmoetingsscene van Golan en Mélisande. Nog meer dan bij Debussy gaat het hier vooral over processen in het hoofd van de twee die door het bos dwalen, het bos zelf doet er eigenlijk nauwelijks toe. We horen symbolistische, expressionistische muziek zo je wilt, zeker geen impressionistische.
Hieronder klinkt de hele opera van Debussy, te volgen ook met de noten en de Franse tekst erbij. Daaronder het symfonische gedicht van Schönberg.
Het gebouw in Gent waar een klein museum voor Maeterlinck is ingericht is elke vrijdag en zaterdag om half drie open. Er is dan een rondleiding en tegelijkertijd wordt ook het nog veel grotere gebouw dat er tegenover ligt bezocht. Beide panden stammen uit de achttiende eeuw. Behalve handschriften van Maeterlinck zien we ook zijn laatste werkkamer, die vanuit Nice is overgebracht naar een aparte ruimte in het gebouw. Maar er is veel meer te zien, zoals een zogenaamde “Chinese ruimte”, waar over vier wanden de Chinese jacht en de ontvangst van de keizer wordt uitgebeeld. Met de hand getekend in de achttiende eeuw. Beslist de moeite waard!
Voor meer info:
De kwintencirkel 
Pingback: Gurrelieder | De kwintencirkel