In Gent is er een Sebastiaangilde dat nog steeds boogschutterswedstrijden organiseert. De heilige Sebastiaan is de patroonheilige van de boogschutters. Als Romeins soldaat die Christen bleek te zijn is hij in de derde eeuw na Christus de marteldood gestorven. Hij werd doorzeefd met pijlen. Toen hij dat overleefd bleek te hebben werd hij dood geknuppeld.
Sebastiaan is een heilige die ook bekend staat als een van de noodhelpers die net als de heilige Rochus vooral bij een uitbraak van de pest werd aangeroepen. Dit omdat in Psalm 91,05 staat: “U hebt niets te duchten: noch de verschrikkingen van de nacht, noch de pijl die vliegt overdag.” De pijl werd symbool voor de ziekte die – naar men geloofde – door engelen, of door God zelf, op de mensen werd afgestuurd.
Kunstenaars, vooral in de renaissance, konden legitiem mannelijk naakt uitbeelden door Sebastiaan te schilderen of, zeldzamer, een beeldhouwwerk van deze heilige te maken. Sebastiaan onderging zijn lot blijmoedig, maar om er zo als een dandy bij te gaan staan als je met pijlen doorboord wordt als op bijna alle schilderijen of sculpturen…..

In 1470 schilderde Mantegna, hofschilder in Mantua, Sebastiaan. Het schilderij bevindt zich op dit moment in het Kunsthistorisches museum van Wenen. Mantegna was getrouwd met een dochter van de Venetiaanse kunstenaar Bellini. Deze Bellini maakte 17 jaar later ook een schilderij van de martelaar. Te zien in de Galleria d’Academia in Venetië. In diezelfde tijd, zo tussen 1480 en 1485, sneed Arnt van Kalkar in eikenhout een beeld van 1 meter 25 hoog, met daarop Sebastiaan.

Het schilderij van Mantegna is misschien nog het meest dramatisch van deze drie kunstwerken. Dat Sebastiaan een Romeinse soldaat was zien we aan de achtergrond, een Romeinse tempel. We zien maar liefst zeven pijlen die zijn lichaam doorboord hebben, waaronder een zeer pijnlijke die in zijn hals is binnengedrongen en er weer door zijn voorhoofd uitkomt. Het lijkt wel of de schutters op verschillende punten rondom Sebastiaan stonden, de pijlen zijn allemaal vanuit verschillende hoeken in zijn lichaam terecht gekomen. Desondanks laat hij vooral zijn bevallige figuur zien. En misschien vooral nadrukkelijk, zoals het verhaal dan ook gaat: ‘jullie pijlen deren me niet’.

Het werk van Bellini, de schoonvader van Mantegna, is nauwelijks dramatisch te noemen. De handen van Sebastiaan zijn op zijn rug gebonden. Verder lijkt hij zo weg te kunnen wandelen als hij dat zou willen, maar nee, hij staat daar best lekker. De schutter staat waarschijnlijk recht voor hem, Sebastiaan heeft twee pijlen in zijn lichaam, die hem niet lijken te deren. Maar wat nog vreemder is: Naast en achter hem staan een dominicaner monnik en een bisschop. Dat maakt dat deze afbeelding historisch gezien in een verkeerde context staat. Het lijkt wel of hij de doodstraf heeft gekregen en dat deze geestelijken voor hem bidden. Dominicanen waren er uiteraard al helemaal niet, die orde bestaat pas sinds de dertiende eeuw. Hij werd gedood omdat hij Christen was. Daar zal zeker geen bisschop of Dominicaan bij zijn geweest. Na twee pijlen lijkt hij nog nauwelijks ergens last van te hebben. Tot ergernis van de opdrachtgevers. Komen de volgende pijlen niet per ongeluk bij een van de priesters terecht? Vreemd.. Maar, Bellini kon prachtig schilderen. Vooral zijn kleurgebruik werd in die tijd al zeer geroemd. Het is duidelijk dat het hem uitsluitend om de schoonheid van het schilderij en de hoofdpersonen ging. Hij was een echte renaissanceschilder. Dramatiek, zoals we dat vooral in de barok gaan zien, vond hij niet zo belangrijk.

En dan komen we bij het beeldhouwwerk van meester Arnt. Ook hier staat Sebastiaan er bevallig bij. ‘Kom maar op met je pijlen!’ Vooral doordat hij zijn linkerbeen over zijn rechterbeen heeft gekruist. En hij heeft een mooi figuur, met een smalle taille en sterke armen. Ook zijn haardos mag er zijn. Hij is stevig vastgebonden, aan een boom. We zien de pijlgaten van drie pijlen. Vermoedelijk hebben daar oorspronkelijk ook pijlen in gezeten. Verder is het kunstwerk oorspronkelijk geverfd geweest, waardoor je het bloed kon zien druipen. We krijgen onwillekeurig associaties met de geseling van Christus.

Twee vragen komen bij me op: wat was de aanleiding voor het maken van het kunstwerk, en de tweede vraag is: hoe kwam het op de plaats terecht waar het nu te zien is?

De schilderijen van Mantegna en Bellini zijn wellicht onderdeel geweest van een altaarretabel. Waarom staat Sebastiaan daarop? Twee mogelijkheden zijn dan het meest waarschijnlijk: het stond in een kerk die aan de heilige gewijd was, of het stond op een altaar van een gilde (bij voorbeeld het boogschuttersgilde). Bij de sculptuur van meester Arnt is het iets moeilijker. In kerken werden vaak losse beelden geplaatst, bijvoorbeeld een aantal apostelbeelden. De plaats waar deze kunstwerken vandaan komen zijn deels bekend: de schilderijen werden gemaakt in Mantua en Venetië. Daar was geen kerk of klooster waar Sebastiaan als voornaamste heilige werd vereerd. Er zal waarschijnlijk een zij-altaar geweest zijn waar hij als pestheilige werd vereerd. Maar waar meester Arnt zijn beeldhouwwerk sneed is minder duidelijk. Het kan zijn in Kalkar, misschien voor een kerk of klooster aldaar, maar het kan ook zijn voor een kerk of klooster in Kleef, Venray of Roermond. Althans we weten dat daar werken van hem gestaan hebben of nog staan. Daar werd hij waarschijnlijk als pestheilige aangeroepen.

Hoe is het schilderij van Mantegna in Wenen gekomen? De persoonlijke bezittingen van de hertogen van Mantua zijn in de zeventiende eeuw voor het grootste deel in handen gekomen van de Franse koning. We vinden om die reden diverse kunstwerken uit Mantua uit die tijd nu in het Louvre. Noord-Italië is lang onderdeel geweest van Oostenrijk, globaal zo tussen 1715 en 1858. Het zal in die tijd in Wenen en uiteindelijk in het Kunsthistorisches Museum terecht zijn gekomen. Het werk van Bellini, net als veel andere werken van deze kunstenaar, bleef in Venetië. Daar kwam het uiteindelijk terecht in een museum. Het beeld van meester Arnt kan zijn verkocht door de vorige bezitters in Kalkar. Vlak na de Franse tijd wilde men de Nicolaikirche restaureren en ook de mooiste altaarstukken weer tiptop in orde brengen. Om dat te kunnen betalen hebben de kerkbestuurders een aantal altaarstukken en misschien ook dit beeld verkocht. Het kan ook geroofd zijn door de Fransen in 1794 toen ze de Zuidelijke Nederlanden annexeerden en alle kloosters sloten. Zo is een prachtig beeldhouwwerk met de bewening van Christus uit het Kartuizer klooster van Roermond in Musée de Cluny in Parijs terecht gekomen. Maar hoe het ook zij: in 1903 is dit kunstwerk, de “Sebastiaan” van Meester Arnt, aangekocht door de vrienden van het museum voor schone kunsten in Gent. Misschien omdat de leden ook lid waren van het beroemde boogschuttergilde?

Voor meer werken van meester Arnt, zie ook de link naar onderstaand artikel dat ik in 2015 schreef:

https://ppsimons.com/2015/09/13/vier-maal-de-bewening-van-christus-meester-arnt-van-kalkar/