Begin januari maakte ik midden in de nacht een aantal foto’s van de sterrenhemel. Op een van die foto’s was de Grote Beer heel goed te zien.

De Grote Beer is een van de meest bekende sterrenbeelden. Zie je de Grote Beer, dan kun je ook makkelijk de poolster vinden. Wat is dat eigenlijk, de poolster? Op wikipedia lezen we: Een poolster is een ster die zich in een van de hemelpolen bevindt. Voor de noordelijke hemelpool is dat de ster met de naam Poolster, Polaris of alpha Ursae Minoris, die dicht bij het verlengde van de aardas aan de noordelijke hemelpool ligt. Gedurende de nacht lijken alle sterren door de rotatie van de aarde in een baan om de pool heen te draaien. De Poolster beweegt vrijwel niet, zodat deze altijd op dezelfde plaats aan de hemel te vinden is. De Poolster was, voor de ingebruikneming van elektronische systemen zoals gps, van groot belang voor de navigatie. De hoogte van de Poolster aan de hemel is vrijwel gelijk aan de breedtegraad waarop de waarnemer zich bevindt; de zegswijze poolshoogte nemen, is hiervan afgeleid.

In Nederland bevinden we ons op ongeveer 51 graden noorderbreedte. Vanuit de horizon gezien zullen we de Poolster dus op die hoogte moeten zoeken. In Spanje staat hij al een stuk lager. De Grote Beer wijst als volgt naar de Poolster:

Omdat alle sterren om de poolster heen lijken te draaien, ziet ook de Grote Beer er afhankelijk van seizoen en tijdstip anders uit. Bij de bovenstaande illustratie en ook bij onderstaande foto, die ik op 9 januari om 10 voor vijf in de ochtend maakte, staat de Grote Beer boven de Poolster, dus heel hoog aan de hemel. Hij kan er ook onder staan, dan staat hij dus heel laag aan de hemel, en ook kan hij links dan wel rechts van de Poolster staan.

Verder lezen we:

Door de precessie beschrijft de aardas in 25.770 jaar een grote (dubbele) kegel aan de hemel, waardoor zowel de noordelijke als de zuidelijke hemelpool in een cirkel bewegen. Hierdoor zullen in de loop van deze periode verschillende sterren de rol van poolster vervullen. Rond het jaar 4100 is dit een zwakke ster in het sterrenbeeld Cepheus, vervolgens Deneb, een heldere ster in Zwaan. In het jaar 14.000 zal Wega, een heldere ster in Lier, de poolster zijn. Daarna duurt het nog ongeveer 12.000 jaar voordat de aardbewoners Polaris weer als nachtelijk oriëntatiepunt kunnen gebruiken.

De Grote Beer bevat 7 opvallende sterren. Vijf van die sterren horen bij een groep, de zogenaamde Ursa Major-cluster. Dat is een groep van ongeveer 100 sterren die pas 300 miljoen jaar geleden ontstaan zijn. In vergelijking met onze zon, die al 4,5 miljard jaar oud is, zijn het dus baby’s. Ze staan allemaal op ongeveer 80 tot 84 lichtjaren afstand. Alleen aan de uiteinden staan twee sterren die hier niet bij horen: Dubhe en Alkaid. De sterren van de Ursa Major-cluster bewegen binnen ons melkwegstelsel in een gelijke richting doordat ze gelijktijdig zijn geboren. Misschien zijn ze ook onderdeel van de grotere Sirius-cluster, maar er zijn metingen die dat weer tegen lijken te spreken.

De zeven meest opvallende sterren hebben ook een Arabische naam. Elke naam is een onderdeel van de lichaamsdelen van de beer, zoals de dij. Het zijn mooi klinkende namen, en als je naar het sterrenbeeld kijkt is het leuk om nog enkele eigenaardigheden te weten van elke ster. De sterren hebben dan niet alleen een mooie naam maar ze krijgen dan ook een soort eigenheid.
Zoals gezegd maakte ik onderstaande foto begin januari. Je ziet de Grote Beer en een heleboel kleine spikkeltjes in rood of wit. Dat waren uiterst kleine waterdruppeltjes die zich door de vochtige atmosfeer op mijn lens hadden gevestigd.

Merak:  Deze ster is 9000 graden Kelvin heet en hij staat op  80 lichtjaren afstand. Zoals gezegd zijn vijf van de sterren van de grote beer nog erg jong, maar deze ster is misschien zelfs nog maar een protoster.  Het lijkt alsof er zich in een laag om de ster heen nu pas planeten aan het vormen zijn, net zoals trouwens ook  bij Vega en bij Fomalhaut, sterren van andere sterrenbeelden.

Dubhe hoort niet bij de Ursa Major-cluster. Hij heeft ook duidelijk een andere, meer gele of oranje kleur. Het is een reuzenster van slechts 4900 graden Kelvin, de minst warme van de zeven sterren van de Grote Beer. Verder is het een driedubbele ster die zich op 124 lichtjaren afstand bevindt. Dubhe A is aan het einde van zijn leven, de kleinere metgezellen daarentegen verbranden nog volop helium.

Phecda heeft een temperatuur van 9500 graden kelvin en bevindt zich op 84 lichtjaar afstand. Phecda is 2,7 keer zo groot als onze zon. Net als Merak, Megrez, Alioth en Mizar is Phecda dus  onderdeel van de Ursa major cluster.

Megrez heeft een oppervlaktetemperatuur van 8630 graden Kelvin en staat op 80 lichtjaar afstand.

Alioth heeft een oppervlaktetemperatuur van 9500 graden Kelvin en staat op 83 lichtjaar afstand.

Mizar heeft een oppervlaktetemperatuur van 9000 graden Kelvin. Het is een vierdubbelster, de andere drie zijn met blote oog niet te zien. Vlak erbij staat echter nog een andere ster, Alkor, waarvan men vermoedt dat deze ook met het systeem verbonden is. Alkor kun je onder goede omstandigheden met het blote oog zien, hij heeft magnitude 4. In het oude Egypte kon je je ogen testen: kun je Alkor zien ja of nee? Ook dat is een meervoudige ster, in dit geval gaat het om een dubbelster. Mochten al deze sterren qua gravitatie inderdaad aan elkaar verbonden zijn dan gaat het dus om een zesvoudige ster. Het complete systeem staat op 83 lichtjaren afstand. Wil je ook je ogen testen? Kijk dan naar Mizar. Zie je heel vlakbij Alkor dan heb je nog goede ogen. Maar in Nederland gaat het Egyptische verhaal niet zo op ben ik bang, met onze licht- en luchtvervuiling. Pak gewoon een verrekijker, dan kun je hem meestal wel zien. En dat blijft leuk, zo’n duidelijke dubbelster zien.

Alkaïd is een ster die niet bij de cluster hoort. Aan de oppervlakte is het 15700 graden Kelvin, het is dus de warmste ster van de zeven sterren van de Grote Beer. Deze ster staat op 104 lichtjaar afstand.

De Grote Beer is in Nederland circumpolair. We noemen de sterren die relatief dicht bij de Poolster staan en die je daardoor elke wolkeloze nacht de hele nacht kunt zien, circumpolair. Circumpolaire sterren gaan dus niet onder, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de sterren van de dierenriem, die net als zon, maan en planeten opkomen en ondergaan. De Grote Beer wordt ook wel de wagen genoemd. Deze tollende wagen wijst ons steeds weer de weg, ook al staat hij soms op zijn kop.