Op de top van een heuvel, nog ten noorden van de eerste toppen van de heuvels van de Morvan, staat de basiliek van Marie Madeleine. Deze kloosterkerk is in de twaalfde eeuw tot een belangrijk pelgrimsoord geworden, vanwege de relieken van Maria Magdalena en als pleisterplaats voor de pelgrims naar Santiago de Compostella. Als pelgrim moest je om er te komen een vrij steile klim maken, maar onderweg naar boven kon je al eten, drinken en souvenirtjes kopen. Zo ontstond het stadje Vézelay. Het lijkt nog steeds uit die tijd te stammen, met zijn schilderachtige huizen en steegjes.

Het probeert ook nog steeds een soort pelgrimsoord te zijn. Er is een gastenhuis voor pelgrims, en de kerk wordt tegenwoordig vanuit het aanpandende klooster door een zusterorde gerund. In het hele stadje zie je op veel plaatsen vriendelijk groetende en glimlachende nonnen rond lopen, van alle leeftijden. Ook zie je op willekeurige punten paters met hun brevier een van de getijdengebeden prevelen, tussen spelende padvinders.

Dit is niet altijd zo geweest. In de zestiende eeuw werd de kerk, na door hugenoten ingenomen te zijn, omgetoverd tot een kazerne voor de cavalerie en ook werd er voedsel opgeslagen. Dat duurde niet lang maar intussen waren de kerkschatten met ook veel handgeschreven boeken vernield. Tijdens de Franse revolutie werd ook een deel van de sculpturen “onthoofd”. De abdij was toen al opgeheven. In 1870 kreeg de kerk opnieuw enkele relieken van Maria Magdalena en tegelijk werd ook de abdij weer in functie hersteld. Violet Le Duc begon met de eerste restauratie. In 1979 werd het stadje Vézelay met ook zijn basiliek tot wereld cultuur erfgoed bestempeld.

Wat is er zo bijzonder aan deze kerk? In elk boek dat Romaanse kunst behandelt staat een afbeelding van een van de tympanen van de Marie Madeleine, het tympaan boven de middelste toegangspoort in de voorhal. Daar kun je niet om heen. Maar het is lang niet het enige. Ik las dat van alle Romaanse kapitelen die er in Frankrijk nog over zijn de helft in deze kerk is te vinden. En voor mij gaat het nog verder. Het lijkt wel of de kerk als voorbeeld heeft gediend voor latere geleerden.

Thomas van Aquino ging de bijbel wetenschappelijk bewijzen. Alle teksten moesten zodanig worden geïnterpreteerd dat er geen speld meer tussen te krijgen was. Maar ook dat je vat kreeg op de hele wereldorde, op de schepping, op de hiërarchie, op sterren en planeten. De wereld was een knap staaltje architectuur van God en de bijbel gaf de handvaten om de logica te zien. Dit kon je weer laten zien in de bouw van de kerk en door middel van de weergave van alle beeldhouwwerk in die kerk, de plaats maar ook de verborgen betekenissen.

Thomas van Aquino leefde in de dertiende eeuw, de eeuw van de gothiek. De kerk van Marie Madeleine in Vézelay is een Romaanse kerk, met dan wel een gotisch koor. De meeste sculpturen dateren echter van rond 1140, dus lang voordat Thomas van Aquino de beschrijving van de wereldorde aan de hand van de bijbel formuleerde. Toch lijken er al veel van de denkbeelden van Thomas van Aquino in deze kerk verbeeld te zijn. Alles staat bol van de bijbelse symboliek.  Het is voor mij onbegonnen werk om de totale strekking van wat er getoond wordt in woorden te vangen. Ik ga een poging doen door slechts enkele voorbeelden te geven.

Dan toch maar om te beginnen het beroemde tympaan. We zien Christus als pancrator met geopende handen en ver uitgestrekte armen: kom maar!  Tegelijk zien we lichtstralen gericht op de twaalf apostelen die om hem heen staan. Het meest dichtbij staat Petrus, die zelfs met zijn hoofd deels in de mandorla rond Christus staat. Petrus is de eerste paus en dat wordt hiermee nadrukkelijk gezegd. Tegelijk geeft Christus met zijn stralen ook de andere apostelen mee dat ze de heilige boodschap moeten gaan verkondigen aan alle volkeren. Welke die volkeren zijn zien we in de boog die in acht vakken is verdeeld, om dit tafereel heen. In de handelingen van de apostelen worden deze volkeren genoemd, hier worden ze weergegeven. Soms zijn ze duidelijk herkenbaar aan de frygische muts, of arabieren worden met hondekoppen weergegeven. Maar niet alleen moeten ze naar alle windstreken gaan, ze moeten deze boodschap eeuwig, elk jaar opnieuw blijven verkondigen. In de volgende ring zie je de 12 tekens van de dierenriem met daaromheen taferelen die horen bij het betreffende jaargetijde, de eeuwig durende klok. Christus staat op een steen, en geeft daarmee het fundament aan. Links en rechts van dat fundament staan allerlei mensen, tot en met gehandicapten. Dit om te laten zien dat hij er voor iedereen is. Onder dit tympaan staat Johannes de doper, met een schaal waar ooit een lam in heeft gezeten. Johannes wees Christus aan als de nieuwe messias, hij maakt de link met het verleden, met het oude testament. Johannes de doper wordt hiermee als belangrijke heilige in het midden gezet, boven op een pilaar die het tympaan in het midden ondersteunt.  Hij is de doper, en alle apostelen boven hem zijn ook gedoopt, ze staan met hun voeten in het water. (Al in vroeg Christelijke kerken wordt water weergegeven door wat kronkelige strepen). Links en rechts staan ook pilaren, links twee apostelen, rechts twee apostelen. Waarschijnlijk gaat het hier om de vier schrijvers van het evangelie, het nieuwe testament.

Hierboven een detail: een van de volkeren die bekeerd moet worden. Aan de attributen zou je ze moeten kunnen herkennen. Ze hebben prachtige kleren, let op de details. Volgens een boekje zou het gaan om Armeniërs.

Bij deze afbeelding worden mensen uitgebeeld met een handicap. Rechts zien we mensen met heel grote oren. Ook zij horen bij degenen die uiteindelijk recht hebben op een plaats in de hemel.

Een detail uit het deel met de dierenriemtekens: rechts de tweelingen. Links wordt het feest van de lente uitgebeeld door iemand die versierd is met bloemen en een vreugdedans maakt.

Dan zijn er nog meerdere tympanen, maar vooral: maar liefst bijna honderd kapitelen in de kerk, met bijzonder veel allegorische of symbolische afbeeldingen.

Op bovenstaande afbeelding zien we een man met een korte mantel (het gewaad van een slaaf), met schoenen aan zijn voeten. Hij giet koren in een molen. Een andere man, met blote voeten en met een toga (een vrije man) vangt het meel op. De slaaf moet geïnterpreteerd worden als Mozes. Het koren is de stenen wet die hij in de Sinaïwoestijn van God ontving. De molen die het koren maalt is een symbool voor Christus (we zien het molenrad met spaken in de vorm van een kruis). De vrije man is de apostel Paulus, het meel moeten we zien als het nieuwe testament. De wet die Mozes ontving bevatte wel de waarheid, maar het was een verborgen waarheid, zoals we in het koren ook nog niet het meel zien. Door het offer van Christus is dat koren omgezet in iets waar echt voedsel van kan worden gemaakt: meel. Paulus beloofde dit nieuwe geloof, dit voedsel, te verspreiden onder de mensen.

Ik laat er nog enkele zien, zonder verdere uitleg: het gouden kalf uit het oude testament, en een vrouw die door een fluitspeler wordt verleid om seks te hebben, maar de vrouw wordt door de duivel gegrepen.

Als je zoals ik gefascineerd bent door Romaanse kunst en de historische achtergrond van deze periode, dan is Vézelay een oase. Maar ook als toerist die graag in schilderachtige, rustige stadjes vertoeft en op een terrasje van de omgeving wil genieten kun je daar goed terecht. En als je van mooie panorama’s houdt ook: blik vanaf de heuvel van Vézelay naar het zuiden.

Hieronder een film over de kerk en ons bezoek aldaar op 20 juli 2017. De achtergrond muziek die je hoort is Gregoriaanse muziek, gezongen door Anonymous 4. Eerst zingen ze “Corpus quod nunc”, daarna “Cives Celestis Patriae”.