Ben je in een hotel al een keer de naam Sphinx tegen gekomen? Dat zou me niet verwonderen. De naam Sphinx staat namelijk op al wat ouder, maar mooi en degelijk sanitair. Ik zag het in hotels maar ook in schoolgebouwen. Het sanitair is gemaakt in de Sphinx-fabrieken in Maastricht. Deze fabrieken zijn opgericht in 1834 door Petrus Regout. Zijn fabrieken zijn de bakermat van de industriële revolutie in Nederland.  Bij de dood van Regout in 1878 werkten er ca. 2500 arbeiders. Het bedrijf was aanvankelijk bekend als producent van glaswerk, serviesgoed en ander huishoudelijk aardewerk, later voornamelijk van tegels en sanitair, zoals wastafels en toiletpotten. De fabriek hield op te bestaan in 2009.

Deze eerste industrieel had veel gezichten. Een conservatief Rooms-katholiek gezicht. Hij was lid van de katholieke herensociëteit Momus in Maastricht. Vlak naast de Servaaskerk aan het Vrijthof zie je nog de naam van deze sociëteit. Ook  steunde hij de paus in zijn strijd om de pauselijke gebieden in Italië te kunnen behouden. Maar hij was ook bevriend met de protestantse koning Willem II. Zelfs zo dat hij voor deze koning de buitenplaats Vaeshartelt ten noorden van Maastricht kocht, als jachtpaleis.. Na de dood van Willem II in 1851 ging Petrus Regout er uiteindelijk zelf wonen.

Regout en de refugie van Hocht

Zijn kinderen kregen van hem weer een ander mooi verblijf: de voormalige refugie van Hocht, tegenover zijn eigen Sphinx-fabrieken. Deze refugie (vluchtplaats) was oorspronkelijk voor de abdis van het klooster van Lanaken gebouwd, al in de veertiende eeuw. Het was haar huis als ze verbleef in de stad. Er werd altijd een vleugel voor de abdis en eventuele metgezellen vrijgehouden, de rest van het gebouw verhuurde het klooster aan allerlei mensen uit Maastricht. Maar als haar eigen klooster bedreigd werd, zoals in 1793 en 1794, was het een vluchtplaats voor haar zelf en haar nonnen. In 1794 werd het gebouw zwaar beschadigd door geschut van de Fransen. Maastricht werd in 1795 geannexeerd en het moederklooster in Lanaken werd in 1796 opgeheven. En de refugie werd toen verkocht om de Franse staatskas te spekken. Na verschillende particuliere bewoners gehad te hebben kwam het uiteindelijk in handen van Petrus Regout die er zijn zonen in liet wonen. In die tijd wilde hij heel graag een ruim hek plaatsen om het gebouw vanwege de last die zijn kinderen hadden van de rondlopende straatkinderen. Na enkele jaren gingen zijn kinderen elders wonen (ook weer op prachtige kastelen en villa’s in de omgeving) en werd het gebouw vertimmerd tot 12 appartementen voor de opzichters van zijn fabriek. Nog later kwam er het klooster van het arme kind Jezus in, vervolgens het Sociaal historisch centrum Limburg, nog later werd het een opvanghuis van het Leger des Heils, en nu is het een hotel geworden. Het ligt nog steeds tegenover het hoofdgebouw van de Sphinx.  Een gebouw met een lange historie dus.

Regout en de fabrieken van Sphinx in Maastricht

Hoe zijn de Sphinxfabrieken ontstaan? In 1826 vestigde Petrus Regout  in een pand aan de Boschstraat, pal tegenover het Bassin, een kristalslijperij. Enkele jaren later werd deze uitgebreid met een kristal- en glasblazerij. In 1835 kwam daar nog een spijkerfabriek bij. In 1836 kwam de eerste aardewerkfabriek. Maar toen in 1863 Regout het voormalige Penitentenklooster verwierf kreeg alles een enorme uitbreiding. Het klooster brandde af waardoor er ruimte voor nieuwe fabrieken ontstond. In enkele tientallen jaren groeide het bedrijf uit tot een industrieel imperium, waar in 1865 al meer dan 2000 arbeiders werk vonden. Het terrein van het voormalige klooster werd het centrum van de activiteiten. Er kwamen in de loop van de tijd nog veel meer uitbreidingen zoals een elektriciteitscentrale.

Toen in 2009 een definitief einde kwam aan de activiteiten van de Sphinxfabrieken kreeg alles geleidelijk een nieuwe functie. Aan de kant van het penitentenklooster kwam onder meer een Pathé theater met acht zalen. Er is vlak daarbij ook een grote museale gang waar de geschiedenis van de fabrieken aanschouwelijk wordt gemaakt en je kunt er allerlei voorwerpen  zien die er in de loop van de tijd bij de Sphinxfabrieken gemaakt zijn.  De elektriciteitscentrale is nu omgebouwd tot een filmhuis met zes zalen.  De niet monumentale gebouwen werden gesloopt om plaats te maken voor een parkeerterrein, de rest heeft voor het grootste deel een bestemming gekregen in het kader van de ontwikkeling van projecten op het gebied van kunst en cultuur.

Hij die aan de basis stond van de grootschalige industrie, Petrus Regout, heeft voor de ingang van het hoofdgebouw van de Sphinx een standbeeld gekregen. Waar er lang naar hem gekeken werd als naar een enigszins dubieus figuur, heeft hij inmiddels meer waardering gekregen. Het is inderdaad zo dat het hele bosstraatkwartier een slechte naam kreeg door de slechte woonomstandigheden van de honderden fabrieksarbeiders en hun gezinnen. Toen ik in Maastricht woonde werd er op grote schaal drugs gedeald en was het een verwaarloosde achterstandswijk. Bij een inspectiebezoek van eind 19^e eeuw werd al geconstateerd dat de hygiënische omstandigheden belabberd waren, veel slechter dan in andere Nederlandse steden. Men woonde zeer krap behuisd en meer dan tien gezinnen moesten soms samen een WC delen. Maar nog voor het kinderwetje van Houten verbood Regout al dat er kinderen jonger dan 12 jaar in zijn fabrieken werkten. Ook bevorderde hij het verenigingsleven, hij richtte een harmoniegezelschap op voor mensen die in zijn fabriek werkten. En zijn werknemers kregen een iets hoger salaris dan de arbeiders in concurrerende bedrijven. Doordat hij risico’s durfde te nemen bij zijn investeringen en actief reclame maakte voor zijn producten, ook in het buitenland, ging het hem zeer voor de wind. De achteruitgang kwam pas na zijn dood in 1878, toen vergelijkbare ondernemingen in België en Duitsland door protectionistische maatregelen in die landen de producten van de Sphinx uit de markt begonnen te spelen. Ik denk dat in die tijd de arbeiders weer veel minder betaald kregen, noodgedwongen om in de moordende concurrentie te kunnen blijven bestaan. De Nederlandse staat was voor vrije handel, maar als België en Duitsland hun eigen industrie veel voordelen gunt..

Regout en kasteel Vaeshartelt

We hebben vier dagen gelogeerd in kasteel Vaeshartelt, de voormalige woning van Petrus Regout. Ook dit is alweer zo’n historische plek die terug te voeren is op een klooster, in dit geval op het klooster van Meerssen. In de tiende eeuw bestuurde een vrouw genaamd Gerberga het gebied van Hartelt, een gebied dat hoorde bij het klooster van Meerssen. In 968 verruilde zij haar wereldse bestaan voor een vroom leven in het klooster van Reims. Al haar bezittingen, ook het gebied Hartelt, schonk zij aan de abdij van Reims. De schenking is de oudste schriftelijke vermelding die betrekking heeft op Hartelt. Maar het klooster van Reims zal het bezit waarschijnlijk al snel te gelde hebben gemaakt. Pas in 1381 wordt het terrein opnieuw vermeld, dit keer in een testament. Ene Jan van Hees liet het in zijn geheel na aan Servaes van Mulcken. Sindsdien wordt het gebied Vaeshartelt genoemd. Daarna heeft het veel verschillende eigenaars gekend. In de achttiende eeuw werd het grondig verbouwd en kreeg het globaal het uiterlijk zoals het dat nog steeds heeft.

Dan komt de Maastrichtse grootindustrieel Petrus Regout in beeld, die een stevige stempel zou drukken op de geschiedenis van Vaeshartelt. Hij kocht het landgoed in 1841 voor Koning Wilem II die graag een buitenverblijf wilde in de buurt van Maastricht. Koning Willem II bracht tussen 1841 en 1848 slechts twee keer twee weken door op Vaeshartelt. De grootste veranderingen die Regout aan het huis liet aanbrengen vonden plaats vanaf 1863, toen hij er zelf al permanent woonde. In 1865 werd een ‘fumoir’ ontworpen, een ruime rooksalon met uitzicht op de binnenplaats. Deze liet de fabrikant bouwen tegen de zuidelijke wand van het paleisje. Het was de voornaamste aanwinst voor het huis. Regout liet ook een toren bouwen op de kop van de noordvleugel. Een schijntoren, niet meer dan een coulisse in de vorm van twee wanden, met trekstangen bevestigd aan het dak. Fraai versierd met beelden en schilderingen, dat wel.

Ook de overdadig versierde veranda van het paleisje is gebouwd omstreeks 1865. Vaeshartelt bleef meer dan een eeuw in handen van de familie Regout. De ruimtes werden allemaal voorzien van schilderijen van park en kasteel. Ook die zijn nog aanwezig. Inmiddels is er een hotel in het kasteel  gevestigd en zijn er conferentieruimtes gebouwd.

Het immense park rond het kasteel is nog grotendeels in dezelfde staat gebleven. Het is aangelegd in een Engelse landschapsstijl, dus met watervallen en andere waterpartijen, met kronkelende verrassende paadjes en lanen. Je kunt er een wandeling maken die maar liefst een uur tijd in beslag neemt!

Petrus Regout werd in 1869 commandeur in de Orde van Sint-Gregorius de Grote, een door het Vaticaan verleende onderscheiding. Toen de paus door de troepen van Garibaldi uit Rome verdreven dreigde te worden heeft Regout aan de paus grootmoedig Vaeshartelt als nieuwe woonplaats aangeboden. Een soort refugie voor de paus dus… Maar de paus bleef thuis: hij kreeg een klein deel van Rome toegewezen. Het tegenwoordige Vaticaanstad.

Zo zagen we hoe drie kloosters een relatie hebben met Petrus Regout. Hij kocht in Maastricht de refugie van Hocht als woning voor zijn kinderen. Hij kocht het terrein van het voormalige Penitentenklooster voor zijn Sphinx-fabrieken. En hij kocht kasteel Vaeshartelt, het kasteel dat voortkwam uit bezit van de abdij van Meerssen om er zelf in te gaan wonen.

Petrus Regout is in 1878 in dat kasteel overleden en hij is begraven vlakbij de basiliek van Meerssen. De grafkapel bevindt zich oostelijk van het koor van de basiliek. De voorgevel van de neogotische grafkapel is naar het westen gericht. De grafkelder bevindt zich rechts en ten zuiden van de kapel; zij gaat schuil achter een mergelstenen muur. Zowel kasteel Vaeshartelt, als diverse kastelen en villa’s van Regouts zonen en dochters (kasteel Meerssenhoven, villa Klein Vaeshartelt, villa Kruisdonk, villa La Petite Suisse en villa Wyckerveld) lagen aanvankelijk op het grondgebied van de gemeente Meerssen. De meeste familieleden ook na hem kregen een plaats in de grafkapel van Meerssen.

De nalatenschap van Petrus Regout is bijzonder: zo is er een prachtig hotel, Vaeshartelt. Het is een unieke locatie om van daaruit van alles te ondernemen Bijvoorbeeld om het Sphinx-kwartier in Maastricht te bezoeken, zijn belangrijkste nalatenschap. Een groot cultuurterrein, gehuisvest in monumentale gebouwen. Heerlijk om in te dwalen en daar culturele belevingen te ervaren. Of je gaat vanuit Vaeshartelt wandelen. Wij wandelden vanuit het nabijgelegen Bunde door het Bunderbos naar Geulle aan de Maas en terug. En vanaf het nabijgelegen Meerssen via Berg, Terblijt, Vilt en langs de Geul weer terug naar Meerssen. Of je blijft gewoon op het terrein, maakt een wandeling door het park en drinkt koffie of een heerlijk biertje op een van de terrassen. We hebben Vaeshartelt ontdekt en een hele cultuur en geschiedenis die erbij hoort.

Zie ook:

• Rondom Boschstraat 73. Stichting historische reeks van Maastricht. ISBN 978-90-5842-040-4
• Een periode van sociale kentering (1880-1890) door J.F.R. Philips. In Miscellanea Trajectensia 1962. Bijdragen tot de geschiedenis van Maastricht