De Republiek der Nederlanden stond in de zeventiende en achttiende eeuw in Europa bekend als zeer verdraagzaam. De gereformeerde religie was er de staatsgodsdienst, maar katholieken en joden, jansenisten en baptisten werden allemaal getolereerd. Deze mensen werden wel uitgesloten van overheidsbetrekkingen. Waar gereformeerden voor de kerk mochten trouwen moesten andersdenkenden naar het stadhuis om een geldig huwelijk te sluiten. Dit soort relatieve verdraagzaamheid doet sterk denken aan de islamitische wereld in de eerste eeuwen na de dood van Mohammed.

Een kort historisch overzicht. Na de dood van Mohammed in 632 rukte de islam in snel tempo op en in slechts twintig jaar waren achtereenvolgens Syrië, Irak, Jeruzalem, Perzië, Egypte en Marokko geïslamiseerd. Dit ging overigens op een vrij vreedzame manier. Waar Karel de Grote iedereen liet doden die niet christen wilde worden, gingen de moslims subtieler te werk. Ze ontwierpen een groot administratief netwerk om makkelijk belasting te kunnen innen. Niet gelovigen moesten meer betalen. Ook konden die geen overheidsbaantje krijgen. Door deze maatregelen bekeerden velen zich, alhoewel ook andere godsdiensten naast die van de islam bleven bestaan. Heel lang was slechts 10% van de bevolking in veel van deze landen moslim.

In 680 ontstond na een massaslachting op een groep moslims wiens leider Hoessein dacht aanspraak te maken op het kalifaat in Damascus tweespalt: dit was het begin van de twee grote stromingen die nog steeds bestaan: de stroming van de Soenieten en die van Sjiïeten.

Mohammed vond het belangrijk dat mensen veel kennis vergaarden. Die kennis kon je overal vandaan halen. Deze uitspraken van de profeet zetten de deur wagenwijd open voor islamitische wetenschappers die na zijn dood probeerden bij een kalief in dienst te treden. Het was zelfs andersom: veel kaliefs waren er op gebrand dat aan hun hof een uitgebreide bibliotheek werd ingericht en ze namen de beste wetenschappers in dienst.

In 690 werd het Arabisch officieel de enige taal waarin geschreven mocht worden in de islamitische landen. Dit is misschien net zo belangrijk als het feit dat tot ver in de middeleeuwen in de christelijke gebieden het Latijn de enige schrijftaal was. In 693 werden er voor het eerst Arabische munten geslagen. In dezelfde tijd traden de eerste wetenschappers in dienst van de kalief van Damascus. In 750 werd de daar heersende dynastie vermoord, met uitzondering van een prins. Deze wist te vluchten naar Spanje, waar vanaf 711 de moslims al de baas waren. Hij werd in Cordoba gekozen tot kalief waardoor er voor het eerst meerdere kalifaten ontstonden.

Door Timor Espallargas – Eigen werk, CC BY-SA 2.5,
Door Berthold Werner, CC BY-SA 3.0,

Onderdelen van de huidige kathedraal en voormalige moskee van Cordoba, in de achtste eeuw gebouwd.

Het kalifaat van Damascus werd in 762 verplaatst naar Baghdad. Later ontstonden er op andere plaatsen nog nieuwe kalifaten. De belangrijkste wetenschapscentra kwamen uiteindelijk in Baghdad, Cordoba en Caïro.

Heel belangrijk voor de verspreiding van geschriften was de productie van papier vanaf 795. Wetenschappers waren er in het begin erg op gebrand om alles wat er in de Griekse tijd door bekende wetenschappers als Ptolemaeus, Aristoteles en Euripedes geschreven was te vertalen naar het Arabisch. Gedeeltelijk gebeurde dat letterlijk, maar al snel kwamen er ook vrije vertalingen, waarbij de eigen inzichten van de islamitische wetenschappers er aan werden toegevoegd. Veel van die Griekse werken werden gevonden in Constantinopel. Door de reproductiemogelijkheden na de uitvinding van het papier werden ze snel verspreid over het hele rijk van de islam. Na een tijd werden er ook steeds meer compleet nieuwe boeken geschreven.

Wat waren dat voor wetenschappers aan de hoven? Om te beginnen waren er beroemde doktoren die medische boeken produceerden, die ontdekten hoe pokken en mazelen zich verspreidden, die chirurgische apparaten ontwikkelden en ga zo maar door. Pas eeuwen daarna kwam deze kennis ook in de christelijke wereld terecht en bleef daar vaak tot in de negentiende eeuw een belangrijke rol spelen bij het behandelen van allerlei soorten ziekten. Dan waren er de astronomen, die ook tegelijk astroloog waren. Het astrolabium werd uitgevonden in 777, waardoor er een belangrijk navigatiemiddel kwam, belangrijk voor zeelieden, maar ook om Mekka te kunnen plaatsen vanuit elk willekeurig punt. Mekka was immers  de stad waar naar je je moest richten bij het gebed en waar ook bij de bouw van moskeeën rekening mee moest worden gehouden.

Dit astrolabium is pas in de elfde eeuw door Hermann von Reichenau nagemaakt en daarna verspreid naar landen als Engeland. Er waren astronomen die ontdekten dat de aarde rond moest zijn en ze konden zelfs de omtrek van de aarde bepalen. Ze waren bij die metingen bijzonder dicht in de buurt van wat pas in onze tijd met moderne middelen bevestigd werd. De aarde bleef net als bij Ptolemaeus wel het centrum van het zonnestelsel, maar de wetenschappers bedachten allerlei constructies waarmee ze de bewegingen, ook de retrograde bewegingen van de planeten niet alleen konden verklaren maar ook exact in de toekomst konden uitrekenen. Op enkele plaatsen zoals in Caïro kwamen enorme observatoria. Er werden op basis van de verkregen kennis planetaria ontworpen die exact weergaven hoe de stand van zon maan en planeten was en je kon zien hoe alles om de aarde draaide. Dan waren er de technici die allerlei instrumenten en apparatuur uitvonden. Zo maakte Ibn-Firas in 875 een zweefvliegtuig dat het goed deed, alleen kon hij niet goed afremmen waardoor hij zijn benen brak. Ibn Al-Haitham deed in 1020 experimenten met licht, lichtreflectie en lichtbundeling. Rond 1200 ontwikkelde Al-Jazari de krukas en de nokkenas en hij ontwierp zeer vernuftige klokken.  Misschien wel de allerbelangrijkste bijdrage van deze wetenschappers was de introductie van het tientallig stelsel, het introduceren van de Arabische cijfers en de uitvinding van het getal 0, en niet lang daarna de uitwerking van de theorie van de Algebra.

Vooral na 1000 werden veel van de Arabische teksten in het Latijn vertaald. In Spanje, in Toledo, werd zelfs een grote vertaalschool opgericht. De meeste kennis is van daaruit in Christelijke gebieden terecht gekomen, eerst in de grote kloosters met scriptoria als dat van Reichenau, toen de steden opkwamen ook in Franse, Italiaanse en Duitstalige steden. De net opgerichte universiteiten van Parijs, Bologna en Padua maakten gretig gebruik van deze werken. Heel vaak wordt gesuggereerd dat de Christenen via de kruistochten in aanraking kwamen met deze Arabische kennis. Dat is ten dele zeker waar, maar veel en veel belangrijker was het contact met Spanje. Totdat in de dertiende eeuw het kalifaat van Cordoba verbrokkelde leefden in het zuiden van Spanje Moslims, Joden en Christenen vreedzaam naast elkaar en was er veel  kennisoverdracht. Iemand als Hermann von Reichenau die in het bezit was van veel vertaalde Arabische teksten leefde voordat de eerste kruistocht plaats vond.

De Moslims dachten ook na over allerlei filosofische vraagstukken. Kun je God verklaren? Heeft God de Koran geschreven of is het boek door mensenhanden gemaakt? Is ascetisme niet een betere manier om een goed mens te worden dan het zoeken naar wetenschappelijke verklaringen? Dit zijn vraagstukken die ook in de twaalfde eeuw in de Christelijke wereld speelden, waar Abélard recht tegenover Bernardus van Clairveaux stond. De meest vermaarde denkers waren Averroës (Ibn Rushd) en Ibn ‘Arabi, allebei werkzaam in Spanje. Vanaf de dertiende eeuw kregen echter meer conservatieve denkers de overhand. En dat bleek bepalend te zijn voor de verdere toekomst van de Islam. De wetenschappelijke ontwikkelingen in de Christelijke wereld gingen nu veel sneller dan die in de Arabische landen. Hoewel men ook in Europa nog lang kon teren op de opgedane kennis van de moslims was hun rol in dat opzicht tanende. En vanaf de kruistochten was het ook gedaan met de vaak eerdere vreedzame coëxistentie. De expansie van het Ottomaanse rijk werd vanuit de Christenen als een voortdurende bedreiging ervaren. Pas aan het einde van de eerste wereldoorlog lijkt er een kentering gekomen te zijn. Helaas,de ontwikkelingen gedurende de laatste jaren laten zien dat schijn bedriegt.

Het zou goed zijn als wetenschappers wereldwijd veel meer zouden samen werken. Zoals muziek en sport kunnen verbinden, kunnen ook gezamenlijke zoektochten van wetenschappers verbroederen. De Turken ontkennen de Armeense genocide. De Christenen verontschuldigen zich nog steeds niet voor de kruistochten. Eerlijk terug kijken naar het verleden kan vooroordelen misschien wegnemen. Maar ook met bewondering kijken naar wat de Islamitische wereld tot stand heeft weten te brengen. Respect is het begin van een dialoog. De Islamitische wereld heeft veel bijzonder grote namen voortgebracht. Al Fazari die het astrolabium uitvond, Ibn-Sina die de canon van de medicijnen schreef, Ibn Rushd die de incoherentie van de incoherentie schreef, Al Jazari die de krukas en de nokkenas ontwikkelde, het zijn allemaal namen van mensen die net zo bekend en beroemd zouden moeten zijn als de namen Copernicus, Leonardo da Vinci of Newton.

Literatuur:

Science and Islam, A History. Ehsan Masood. Iconbooks 2009, tweede druk 2017.
ISBN 978-78578-202-2.

Verwante artikelen:
Over Pierre Abélard en Ibn Rushd
Soefisten in Spanje
De mystiek van de muziek bij soefisten
De gedichten van Ibn Arabi