Toen Napoleon Milaan veroverde zag hij daar “het Laatste Avondmaal” van Leonardo da Vinci. Tussen 1495 en 1497 schilderde Leonardo het werk voor de eetzaal van het klooster S. Maria delle Grazie in die stad. Wat wilde Napoleon dat werk graag hebben! Maar hij had net een concordaat met de paus gesloten, dus een ordinaire kerkenroof zoals zijn revolutionaire voorgangers in het laatste decennium van de achttiende eeuw hadden gepleegd kon hij niet zo maar doen. Dus hij koos voor een meer elegante oplossing: er zou een duplicaat vervaardigd worden van het beroemde schilderij en hij wilde dan, als dat klaar was, het origineel meenemen naar Parijs. Leonardo da Vinci had indertijd zitten experimenteren met een nieuw soort verf. Dat experiment was mislukt: de verf begon al enkele decennia nadat het klaar was langzaam maar zeker af te brokkelen. Napoleon beloofde dat er een mooie alternatieve voorstelling zou komen te hangen, een betere dan het gehavende origineel. Het enorme paneel zou niet geverfd worden maar worden opgebouwd uit heel kleine mozaïeksteentjes. Dat zou honderden jaren moeten kunnen mee gaan. Maar wat een werk moet dat geweest zijn, zoiets kon niet zo maar elke willekeurige kunstenaar voor elkaar krijgen. Na een zoektocht vond men in Rome een kunstenaar die dat wel kon, Giacomo Raffaelli. Deze deed er maar liefst acht jaar over. Het werk kwam klaar in 1814. Maar toen het dus eindelijk af was, was Napoleon inmiddels verslagen, verbannen en niet lang daarna was het Weense congres begonnen. Noord-Italië werd daarbij weer aan Oostenrijk toegewezen. Zo kwam het duplicaat van het Laatste avondmaal in een stad die toen viel onder de Oostenrijkse koning. Deze besloot om het te kopen en het naar Wenen te verplaatsen. Schloss Belvedere was de beoogde plek om het op te hangen maar het bleek daar eigenlijk nergens goed tot zijn recht te komen. Toen schonk de koning het aan de kerk van de Minderbroeders van Wenen. Zo kwam het terecht in de gotische Minoritenkirche. Daar hangt het nog steeds en ik zag het er onlangs.

Bij Arabische wetenschappers maar ook in de westerse wereld was astrologie in de middeleeuwen een vanzelfsprekende wetenschap. Astronomie was slechts nodig om astrologie te kunnen bedrijven. Ook in de tijd van Leonardo da Vinci was dat voor een groot deel nog zo. Het is zeker dat ook hij met astrologie bezig is geweest. Had hij ook een astrologische gedachte bij het weergeven van het Laatste Avondmaal? Veel mensen denken van wel. Op internet kun je meerdere theorieën die daar over gaan lezen. Elke apostel zou je dan kunnen zien als een verpersoonlijking van een van de karakters die gekoppeld is aan een van de twaalf dierenriemtekens. Maar welk dierenriemteken is nu welke apostel en welke persoon is dat op de afbeelding? In een boek dat ik al meer dan dertig jaar geleden kocht wordt dat uitgewerkt door H.S.E. Burgers, die nog les heeft gehad van Jung.

Veel mensen weten globaal wel iets van de karaktereigenschappen die aan bepaalde sterrenbeelden worden toegekend. ‘Typisch ram’ hoor je dan iemand zeggen. Ik vind het een mooie manier om tot een typering te komen, met uiteraard alle gevaren van dien. Een beetje vergelijkbaar met typeringen als cholerisch, melancholisch of flegmatisch. Sommige mensen kunnen niet stil zitten, ze moeten wat doen, andere hebben veel tijd nodig om tot een besluit te komen en ga zo maar door.

Deze dingen staan ook bij de typologie van de dierenriemtekens. Allereerst zijn deze gekoppeld aan de seizoenen: precies als de lente begint, begint ook het teken ram, als de zomer begint kreeft, als de herfst begint weegschaal, als de winter begint steenbok. Elk seizoen is nog een keer in drie gelijke delen verdeelt (ongeveer een maand dus). Het eerste deel van het seizoen wordt ook wel een hoofd-teken genoemd, het tweede deel een vast teken en het derde deel een beweeglijk teken. Verder is om en om een teken gekoppeld aan het element vuur, aarde, lucht en water. Dat levert dan het hele spectrum op van de twaalf dierenriemtekens. Vuur is kracht, onstuimigheid. Aarde is rust, standvastigheid. Lucht is verbinding leggen, communicatie. Water is gevoelsleven, mededogen. Door die vier elementen te combineren met de begrippen hoofd, vast en beweeglijk krijg je een vrij breed spectrum waar een deel van een persoon mee gekarakteriseerd kan worden. H. Burgers gaat daar nog veel verder in maar dat voert nu te ver.

Laten we de personen op de afbeelding bij Da Vinci eens nummeren: de apostelen links van Jezus noemen we van links naar rechts 1, 2, 3, 4, 5, 6. Hierbij nummeren we niet hoe ze aan de tafel zitten maar hoe we hun hoofd zien, dat is van belang bij de nummers 4 en 5! We gaan verder aan de rechterkant van Jezus, eveneens van links naar rechts: 7, 8, 9 , 10, 11, 12.

Volgens Burgers zijn de apostelen niet voor niets drie aan drie genummerd. Twee logische indelingen zijn dan mogelijk: elk groepje is een seizoen, of elk groepje is een element. Volgens Burgers een seizoen, maar niet de seizoenen in de gebruikelijke volgorde, en ook niet steeds de seizoensmaanden in de gebruikelijke volgorde. Hij staaft dat, maar ook dat voert hier te ver.

Jezus heeft net gezegd: ‘een van jullie zal me verraden.’  Elke apostel reageert op het paneel zo op zijn manier.

De eerste drie apostelen verpersoonlijken de lente. Maar de eerste figuur is hier niet Ram, maar stier. De derde is tweelingen. De stier ziet eruit als een bonkige figuur waar je niet om heen kunt, hij is de verpersoonlijking van de “vaste” aarde. Standvastig, betrouwbaar, rustig maar als hij los komt niet te temmen. Volgens Burgers is hij de apostel Bartholemeus. De tweede persoon is de personificatie van de ram. Heel sterk pleit hiervoor dat Leonardo da Vinci een zelfportret heeft gemaakt dat sprekend lijkt op deze tweede figuur, Leonardo is geboren op 15 april, onder het teken ram. Hieruit blijken twee dingen: Leonardo maakt van de apostelen dierenriemtekens en de tweede apostel was een ram. Volgens Burgers is de ram als eerste teken van de dierenriem iemand die naïef de wereld tegemoet treedt en open en onstuimig alles benadert. Daarbij heeft hij anderen nodig, met name de wijze waterman. De ram is hier Jacobus de jongere. Hij legt een arm over de schouder van de waterman, Simon Petrus. De derde persoon is het teken Tweelingen, en wel gepersonifieerd door Andreas. Deze apostel houdt zijn twee handen als een spiegel, als ware hij een tweeling, tegenover elkaar.

De stier is hier al woedend! De ram vraagt raad aan de waterman, de tweeling denkt te zeggen ‘wat zeg je me nou!’

Dan komt de tweede groep, niet de zomertekens maar de wintertekens. Duidelijk is wie Judas de verrader moet zijn:  de figuur die een zak geld in zijn handen heeft. Volgens Burgers zien we hier het dierenriemteken steenbok, een hoofd en aarde teken. De steenbok is iemand die geleidelijk zijn doel weet te bereiken, vaak langs slinkse wegen. Naast hem zit de Waterman, Simon Petrus. Simon Petrus richt zich naar Johannes rechts van hem, die met gevouwen handen niets kan uitbrengen. Hij is de overgevoelige vis. Simon Petrus troost hem met wijze woorden, en krijgt zelf steun van Jacobus de Jongere. Maar hij trekt ook zijn dolk, zoals Petrus niet veel later een soldaat een oor afsnijdt. Deze onstuimigheid van Petrus vind ik overigens persoonlijk minder passen bij een waterman, meer bij een vuurteken als ram. Zou je ram en waterman verwisselen dan gaat de groepering van seizoenen niet meer op en bovendien is dan ook de logica van het zelfportret verdwenen. Ik houd het dus toch maar op de interpretatie van Burgers.

Petrus: potverdorie wat zeg je me nou Jezus, gaat iemand jou verraden? Ik snijd hem zijn strot af! Judas: Oei, hij weet het, wat nu… Johannes (Vissen): ik wist het, we moeten berusten. Vissen staan bekend om hun gevoelsmatige inzicht en zelfs helderziendheid.  

De derde groep, rechts naast Jezus, bevat de zomertekens. Thomas, de maagd steekt zijn bestraffende vingertje op. Jacobus de Oudere, de leeuw, is alom aanwezig. Met gestrekte armen laat hij zien dat hij er is en probeert majesteitelijk zijn ongenoegen kenbaar te maken. Philippus, de kreeft, spreekt zijn oneindige liefde en medelijden met Jezus uit.

Tot slotte de laatste groep aan de rechterkant, de herfsttekens. Simon de IJveraar, de boogschutter, wil onmiddellijk iets organiseren om het onheil te wenden. In het midden zit Taddeus, de schorpioen, die alles door heeft en op zijn manier deel neemt aan de discussie. Rechts zit Mattheus de tollenaar, de weegschaal. Hij houdt zijn handen als een weegschaal en probeert met wikken en wegen tot een mogelijke oplossing te komen.

Burgers besteedt vele pagina’s aan de verklaring van de connectie tussen elke apostel en een dierenriemteken. Dat doe ik niet. Op internet vond ik ook enkele pagina’s die zich hier mee bezig houden. Een keer las ik een artikel waarbij alle apostelen van links naar rechts van ram tot vissen werden gegroepeerd. Ook was er een artikel waarbij getracht werd om ze te groeperen volgens de vier elementen vuur, aarde, lucht en water. Allemaal niet erg steekhoudend als je iets meer weet van de symboliek van de dierenriemtekens. De uitleg van Burgers is voor mij overtuigend. Alleen ram en waterman blijven nog enigszins wringen….

De Minoritenkirche is een mooie kerk die een enorme rust en sereniteit uitstraalt, van buiten en vooral ook van binnen. De kerk heeft ook een prachtig gotisch portaal en er staan enkele mooie oude beelden. Dit mozaïek komt daar wat mij betreft uitstekend tot zijn recht. Ook is het aardig om te weten hoe het er terecht is gekomen. En om de houdingen en uitdrukkingen van de apostelen te bekijken, al dan niet in een astrologische context.

Literatuur:
H.S.E. Burgers. Leonardo da Vinci’s psychologie der twaalf typen. L.J. Veen, Amsterdam, 1963.
Wien, Kunst und Architektur. Ullmann 2008. ISBN 978-3-8331-6018-9