Heliocentrisch en geocentrisch
Het planetarium van Eise Eisinga wordt waarschijnlijk op de lijst van wereld-erfgoed geplaatst. Als je dit planetarium bekijkt dan zie je als het ware van buitenaf hoe ons zonnestelsel is opgebouwd. Alle planeten, inclusief de aarde, draaien in een baan die overeenkomt met hoe het op dat moment ook in het echt is. Ga er omheen staan en probeer je voor te stellen wat je ziet als je ergens op dat nietige bolletje, de aarde bent. Kijk je vanuit de aarde naar Mercurius, dan merk je dat je eigenlijk ook enigszins richting de zon kijkt, immers Mercurius staat vanuit de aarde gezien dichtbij de zon. Als je kijkt vanuit de aarde naar Venus dan geldt hetzelfde, de zon staat er ook in de buurt. Maar tegelijk zie je in de loop van een lange tijd Venus om de zon heen draaien, soms lijkt hij dan vanuit de aarde gezien naar links te gaan, soms naar rechts. (Het duurt te lang om dat in het planetarium zelf te kunnen zien..) Het planetarium is heliocentrisch, de zon staat centraal, maar kijkende vanuit de aarde maak je het in gedachten geocentrisch: dan zie je alles vanuit de aarde. Eise Eisinga wist nog niets van het bestaan van Uranus en Neptunus. Die draaien dus nog niet mee in zijn planetarium. Kijk voor meer info over dit prachtige planetarium op deze site.

Het ontstaan van het zonnestelsel
Vlak na de geboorte van ons zonnestelsel waren er veel meer planeten. De eerste miljard jaar waren er geregeld ongelukken. Deze planeten hadden allemaal hun eigen beweging, maar de grootste planeten slokten kleinere op of dwongen hen door hun aantrekkingskracht in een andere baan te gaan draaien. Inmiddels is dat proces zo ver gevorderd dat alle planeten vrijwel in hetzelfde vlak draaien, er is een soort evenwicht bereikt. Maar nog steeds gebeuren er kleine ongelukjes. Zo weten we dat de maantjes Deimos en Phobos van Mars oorspronkelijk een soort miniplaneetjes waren, die ingevangen zijn door Mars en over enkele miljoenen jaren op Mars te pletter zullen slaan. Binnen een mensenleven maken we dat soort ongelukken niet mee, daarvoor gebeurt het nu veel te zeldzaam. Het lijkt wel of alles inmiddels een vaste plaats heeft. Er zijn zo acht planeten, die allemaal in hetzelfde vlak draaien, het vlak waarin we ook de zon en de maan zien bewegen. Dat geprojecteerde vlak noemen we de dierenriem. ’s Nachts staan deze objecten dus allemaal ergens in de dierenriem.

Afstand van de planeten tot de zon
Waar we deze planeten kunnen zien aan de nachtelijke hemel is van een aantal factoren afhankelijk. Ze hebben allemaal hun eigen afstand tot de zon en hun eigen omloopsnelheid. Met het blote oog zou je ze allemaal in principe moeten kunnen zien, behalve Uranus en Neptunus, die staan te ver weg. Daar heb je een telescoop voor nodig, bij Uranus kan een goede verrekijker onder goede omstandigheden trouwens wel al volstaan. Hoe verder weg een planeet staat, hoe meer zijn baan lijkt op die van gewone sterren: we zien deze planeet dan per dag nauwelijks van positie veranderen. Logisch, Neptunus doet er 165 jaar over om een keer om de zon te draaien, waar de aarde daar 1 jaar voor nodig heeft. De verst af gelegen planeet die je nog goed met het blote oog kunt zien is Saturnus. Maar ook deze planeet lijkt weinig van plek te veranderen, hij doet er bijna 30 jaar over om een keer helemaal om de zon te draaien. Hoe dichter je bij de zon komt, hoe korter de omloopsnelheid. Mercurius die het dichtst bij de zon staat draait zijn rondjes in slechts 88 dagen.

Binnen- en buitenplaneten.
Mercurius en Venus staan tussen de aarde en de zon in. Het betekent dat we ergens in de richting van de zon moeten kijken om ze te kunnen zien. Het betekent ook dat we ze dus heel vaak niet kunnen zien, met name om Mercurius te kunnen zien worden we voor een groot deel van het jaar verblind door het zonlicht. Maar als die binnenplaneten vanuit de aarde gezien in hun baan wat verder van de zon af lijken te staan kunnen we ze allebei wel goed zien. Dat zal dus in die gevallen altijd niet zo lang ná zonsondergang of niet zo lang vóór zonsopgang moeten zijn, en je moet kijken op het punt oftewel waar de zon onder is gegaan oftewel in andere gevallen waar hij iets later gaat opkomen. Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus staan verder dan de aarde van de zon. Het zijn de buitenplaneten. In theorie zou je die ooit een keer op elk moment van de nacht moeten kunnen zien. Zie je midden in de nacht een planeet, dan weet je zeker dat het om een buitenplaneet gaat.

Complicerende factoren: de baan van de aarde
De aarde draait ook om de zon. Als je naar een planeet kijkt zie je dus feitelijk een positie die is afgeleid van de beweging van die planeet zelf en die van de aarde. Het kan zelfs zijn dat daardoor gedurende een of meer dagen de betreffende planeet opeens de andere kant op lijkt te gaan. We noemen dan dat deze planeet op dat moment retrograde is. Bij de binnenplaneten is dat zo wie zo zoals ik eerder uitlegde schering en inslag. Maar ook de buitenplaneten kunnen door deze eigenbeweging van de aarde retrogade zijn.

Nog meer complicerende factoren: rond of elliptisch
Venus is de enige planeet die een bijna perfecte ronde baan om de zon maakt. Al de andere planeten hebben een meer of minder sterk elliptische baan. Mercurius en Mars zijn daarin het meest excentriek. Door zijn elliptische baan staat Mercurius zelfs heel vaak dichter bij de aarde dan Venus! Dan heb je nog het feit dat bijvoorbeeld Mars aan dezelfde kant van de Zon kan staan als de aarde. Hij is dan relatief dichtbij en opeens veel helderder. Hij kan juist ook aan de andere kant van de zon staan gezien vanuit de aarde. Dan is hij gelijk een stuk minder beter zichtbaar. Dat verschil is bij de andere planeten minder sterk.

Wat kun je vandaag zien op 12 december 2021?

Al voor zonsondergang zie je prachtig de maan in het zuiden staan, maar zogauw de zon weg is verschijnt al heel snel Venus in het Zuid-Westen. En je hoeft daarna niet lang te wachten om een eind links van Venus Jupiter te zien, en als het nog wat donkerder is, rechts van Jupiter, staat dan Saturnus. Met een telescoop kun je een groot deel van de nacht Uranus zien. En met heel veel geluk zie je vlak voordat de zon weer opkomt in het Zuid-Oosten Mars. Mercurius zal je de komende nacht niet zien, hij staat dan vanuit de aarde gezien te dicht bij de zon. En ook om Neptunus met een sterke telescoop te kunnen zien moet je een tijdje wachten, hij staat nu vanuit de aarde gezien eveneens in dezelfde blik-richting als de zon.

Vaak kijken helpt. Ik herken nu altijd feilloos alle planeten, waar en wanneer ik ook naar de hemel kijk. Op dit moment kijk ik er vooral naar uit om Mars weer een keer te kunnen zien. Dat is alweer een hele tijd geleden. En het zien van Mercurius blijft voor mij altijd een speciale gebeurtenis. Daar moet je niet alleen de juiste dag voor hebben, maar je zult vooral ook op het juiste moment moeten kijken. Meestal is deze planeet niet langer dan hooguit een kwartiertje te zien.

Christiaen Huygens keek met zijn eigengemaakte telescoop al in het midden van de zeventiende eeuw regelmatig naar alle planeten, “dwaalstarre” werden ze toen vaak genoemd. En alle eigenaardigheden zoals hier nu door mij beschreven waren voor hem gesneden koek. Maar hij fantaseerde er wel op los, over mogelijk leven bijvoorbeeld. De dwaalstarre bleven magisch. Voor mij zijn ze het eigenlijk ook nog steeds. Elk bezoek aan een planetarium is een feest. Net als elke heldere nacht een feest is, een feest van verwondering. De planeten leiden en begeleiden ons geheimzinnig, elke nacht weer.