Al voor de tweede wereldoorlog was er de gedachte van het stichten van een Israëlische staat. Na de catastrophe van de oorlog kwam die gedachte in een stroomversnelling. Op 14 mei 1948 riep David Ben-Goerion de onafhankelijkheid uit van de nieuwe staat Israël. De joden werden in 1948 met westerse wapens ondersteund in een onafhankelijkheidsoorlog, waarna de Arabieren buiten spel werden gezet. Veel Palestijnen verlieten het gebied. Maar toch niet iedereen vertrok: Na Joden vormen op dit moment Israëlische Arabieren de grootste bevolkingsgroep in Israël. Zij worden ook wel Israëlische Palestijnen genoemd. Het land werd een thuishaven voor veel joden die de tweede wereldoorlog hadden overleefd maar ontheemd waren. Joden bijvoorbeeld uit Polen of Litouwen. Met die dingen in je achterhoofd, en wat we jaarlijks horen bij de vier mei herdenking, is de stichting van de staat Israël begrijpelijk.

Wij waren ruim drie jaar geleden in Litouwen. We hebben het land ,de cultuur en de geschiedenis toen tot ons genomen. Centraal bij ons bezoek stond de periode rond 1900 toen de componist Čiurlionis leefde. Daar schreef ik eerder enkele artikelen over. Maar nu iets over de joodse geschiedenis in de tweede wereldoorlog daar. In Vilnius was voor de tweede wereldoorlog 40% van de inwoners Joods. Vilnius was in die tijd onderdeel van de Sovjet-Unie. In Vilnius is er nog een joodse wijk waar je hier en daar met bijvoorbeeld muurschuilderingen wordt herinnerd aan de tijd dat er nog joden woonden.

Verder is er in deze stad een enigszins weggestopt museum waar de verschrikkingen in het begin van de tweede wereldoorlog via talloze foto’s en documenten op je af komen.

In Kaunas, de toenmalige hoofdstad van Litouwen, stonden maar liefst 15 synagogen. Nu staat er nog maar een. En wil je daar een keer een kijkje nemen: er zijn geen diensten meer, maar op de deur staat een telefoonnummer waar je naar kunt bellen.

Gistermiddag waren we bij een concert in Amsterdam, of liever gezegd, een voordracht van Jan Brokken die met live muziek werd omlijst. Jan Brokken schreef “Baltische zielen” over de geschiedenis van de Baltische staten. Toen wij in Litouwen waren hadden we dat boek bij ons. Later schreef hij het boek ”De rechtvaardigen”. Dit gaat over de Nederlandse consul van Litouwen Jan Zwartendijk. Jan Zwartendijk werkte in Kaunas in het begin van de tweede Wereldoorlog voor Philips. Hier een foto uit 1940 uit het familie archief.

De consul van Litouwen sympathiseerde met de nazi’s en werd daarom vanuit Nederland ontslagen. Aan Jan Zwartendijk werd gevraagd om zijn functie over te nemen. Intussen wist hij ook nog propaganda te maken voor het nieuwste scheerapparaat van Philips, de Philishave. Toen hij door kreeg wat er met de joden ging gebeuren besefte hij dat hij mogelijk veel mensen kon redden door ze een visum naar een veilig land te bieden. Nederland was al niet meer veilig. Maar wel veilig was Curaçao. In lange rijen wisten in die tijd joden uit Litouwen, Polen, Duitsland, Tsjechië hem te vinden. Maandenlang schreef hij bijna non stop visa in hun paspoorten. Meer dan 2500 Joodse mannen, maar daarmee ook hun vrouwen en kinderen, kregen een visum. De Russische machthebbers die dit niet aanstond wist hij te paaien door ze een Philishave aan te bieden… De Japanse consul gaf de joden vervolgens een transitvisum voor Japan, waardoor ze ongehinderd met de Trans-Siberië-Express door konden reizen naar Japan. Zeker 95% van hen heeft hij zo het leven gered.

Dit verhaal, en het verhaal van twee geredde joden, stond centraal in zijn voordracht, die buitengewoon indrukwekkend was. Het waren 6 bij elkaar horende voordrachten die werden onderbroken door muziek. Lidy Blijdorp en Tobias Borsboom speelden muziek die paste bij de tijd en het verhaal. De enorme hectiek van het leven van Jan Zwartendijk, die onvermoeibaar al die Poolse namen met hun moeilijke spelling noteerde en de visa schreef: we voelden het bij het Allegro van de Cellosonate in d-mineur van Sjostakovitsj: wat een dramatiek! Het allegro maestoso-allegretto uit de cellosonate van Henriëtte Bosmans (ook van joodse afkomst) sloot mooi aan bij een volgend tekstonderdeel. Vlak voor het tweede deel van de voordracht die over het leven van de twee joden Leo en Bella Adler ging klonk het ingetogen “Kaddish” voor cello en piano van Maurice Ravel. Ravel schreef het op basis van twee joodse melodieën. De G van het C-mineur akkoord, die af en toe veranderde in de G van het Es akkoord, bleef een centrale toon, die voortdurend van kleur veranderde ook door de melodiese omspelingen.

Het daaropvolgende verhaal over het leven van Leo en Ella Adler was wonderbaarlijk en aangrijpend. Ze waren net pas getrouwd en Bella was in verwachting, en op een van de laatste dagen dat het consulaat nog geopend was kregen ook zij de benodigde documenten om te kunnen vluchten. Bella bleef nog even in Litouwen. Ze wilde daar bevallen. Zeven jaar bleven ze vanaf toen gescheiden en wisten elkaar uiteindelijk op een wonderbaarlijke manier weer terug te vinden. De muziek die tussendoor klonk was “Kol Nidrei”voor cello en piano van Max Bruch en “Baal shem” nr. 2 van Ernest Bloch (uit Jewish life voor cello en piano). Op het eind speelden Lidy en Tobias een arrangement van “Ständchen” van Franz Schubert. De echtelieden Leo en Bella Adler konden in New York niet aarden en verhuisden naar Basel waar Leo Rabbijn werd. Hij verlangde er naar om weer te kunnen converseren in het Duits, hij was van oorsprong een Duitse jood. Lidy speelde de zangstem van het Duitstalige lied in een prachtig eigen arrangement op cello, begeleid door Tobias. Maar ook de tekst van het lied had kunnen passen bij de voordracht. Die beschrijft “het verlangen om weer samen te zijn met de geliefde”. Dat verlangen bleef in de meest moeilijke periode bij Leo en Bella gedurende 7 jaren warm.

Na de oorlog kreeg Jan Zwartendijk een berisping van onze minister van Buitenlandse zaken Joseph Luns, omdat hij in Litouwen zijn boekje te buiten was gegaan. Het duurde tot dit jaar voor er eindelijk, na eerdere pogingen, een vorm van eerherstel kwam. Postuum dan weliswaar. Jan Zwartendijk ligt begraven in Rotterdam, op de begraafplaats van Hillegersberg. Waar volgens Jan Brokken door een zoon van Leo en Bella Adler in september 2023, maar vooral ook door de lezers van “De rechtvaardigen” gedenksteentjes op zijn grafsteen zijn gelegd.

Twee muziekstukken zoals ze door Lidy Blijdorp en Tobias Borsboom gisteren gespeeld werden kun je ook horen bij een eerdere opname gemaakt op 6 december 2023.