Vandaag is het Allerheiligen. Dit is in de Rooms-katholieke kerk een grote feestdag. In veel landen zoals in Spanje heeft dan ook iedereen vrij, maar als deze dag op een zondag valt zoals vandaag dan heb je daar niet zoveel aan. In de middeleeuwen hadden ze het niet over 31 oktober, maar over: één dag voor Allerheiligen, of als er iets was op 30 juni, dan zei men: één dag na het feest van de heilige Petrus en Paulus. Heiligen bakenden het kerkelijke jaar af. En in de rechtspraak werd gezworen bij “alle heiligen.”

Heiligen namen vaak Christus als voorbeeld, zoals de heilige Franciscus en de heilige Theresia van Ávila die uit alle macht probeerden om zich in te leven in het lijden van Christus. Franciscus kreeg spontaan als hij mediteerde de wonden van Christus op zijn lichaam en Theresia  beweerde  dat Jezus aan haar was verschenen om zich met haar mystiek te verloven. Hieronder een beeld gemaakt tussen 1470 en 1480, waarop je de stigmata, de geprojecteerde Christus-wonden, kunt zien op de handen van de heilige Franciscus, behorende bij de vaste collectie van museum Catharijneconvent

In de late Middeleeuwen werd het steeds belangrijker dat je je kon identificeren met Christus of met een heilige. Daarvoor was Christus vooral een God, die je eerbiedig diende te benaderen en die op eenzame hoogte oordeelde over de mensen. Maar langzaamaan werd het menselijke aspect steeds belangrijker. Bernardus van Clairvaux, stichter van de strenge Cistercienzer orde die voortkwam uit de Benedictijner orde, wilde bewijzen dat Christus ook echt mens was geweest. Zo is er een schilderij waarop je kunt zien hoe hij naar Jezus kijkt om te zien of deze wel geslachtsdelen heeft: Ja hoor, ze zijn er! En kijk ook maar eens naar de borsten van Maria: helemaal echt, er komt melk uit!

De twee afbeeldingen die hierboven staan zijn te zien op de tentoonstelling “Body Language” die nog tot half januari te zien is in het Catharijneconvent in Utrecht. Plastische weergaven zoals een zijdewond van Christus, die er uit ziet als een vagina. Wat was het idee? Uit de wond van Christus wordt nieuw leven geboren, uit die wond komt het nieuwe verbond en dus de Christelijke kerk.

Zijdewond van Christus in de vorm van een vagina, Book of Hours, Engeland, ca. 1405-1413. Collectie Oxford, Bodleian Libraries

Bij het laatste avondmaal zei Christus: dit is mijn lichaam en dit is mijn bloed. Daarbij liet hij brood en wijn zien. In de middeleeuwen werd dit mirakel zeer letterlijk genomen. Als je in de mis het gezegende brood at,(de hostie), dan at je feitelijk het lichaam van Christus. En dronk je van de wijn dan dronk je zijn bloed. Dit bloed was daardoor heilig en had zelfs genezende krachten. Zo zien we hier op dit schilderij het bloed van Jezus maar ook de melk van Maria. Ook deze melk, waar Jezus mee gevoed was, was heilig en kon je genezen. Het is een detail van een triptiek uit 1520 met de Kruisiging en de levensbron, geschilderd door een anoniem kunstenaar met de bijnaam “Meester van de Aanbidding “, afkomstig uit Antwerpen.

Geertgen tot Sint Jans is een van mijn favoriete middeleeuwse Noord-Nederlandse kunstenaars. Zo maakte hij het schilderij “Christus als man van Smarten”, oorspronkelijk waarschijnlijk onderdeel van een tweeluik. Het werk verbeeldt de lijdensweg van Christus. Links van hem zit de biddende Maria Magdalena, aan de voet van het kruis de treurende Maria, zijn moeder en Johannes de evangelist. De engelen dragen passiewerktuigen. Christus draagt zijn kruis en staat op uit het graf. Door het gebruik van goudkleuren, krijgt het geheel een warme uitstraling. Het is gemaakt tussen 1480 en 1490. Hier is de weergave van het bloed vooral bedoeld om ons in te laten leven in de pijnen die hij ervaren moet hebben.

Dit soort voorbeeldschilderijen zijn er veel. De meest beroemde zijn die van Matthias Grünewald die hij schilderde voor het Isenheimer Altar, nu te zien in museum Unterlinden in Colmar. De schilderingen waren bedoeld voor een klooster waar lijders aan het Antoniusvuur, een ziekte die lijkt op de builenpest, verzorgd werden. De wonden van Christus aan het kruis lijken op die van de zieken, maar dan nog erger. Zo konden ze zich identificeren. 

Dit soort afbeeldingen waren dus ook te zien op de tentoonstelling. Sommige dingen waren nieuw voor mij, zoals de wonden waar bloed in straaltjes van drie naar buiten komt: de heilige drie-eenheid.  Het is letterlijk goddelijk bloed. Of de betekenis van lichaamshaar. En ook had ik nog nooit zo nadrukkelijk naar de moedermelk van Maria gekeken, of Christus die letterlijk als in een druivenpers uitgeperst wordt: zijn bloed als goddelijke drank. Alles is overzichtelijk gemaakt door het te plaatsen in zes thema’s. Het gratis boekje erbij is erg handig. Ik vond het een mooie tentoonstelling. Door de coronamaatregelen moet je een tijdslot reserveren en daardoor is het nooit te druk en heb je alle tijd om alles goed te bekijken.