De meest bejubelde componist van Litouwen is Mikalojus Konstantinas Čiurlionis. Op de klassieke zender in dat land zijn voortdurend stukken van hem te horen. Hier is dat niet zo. Hoe kan dat?

De vader van Čiurlionis was organist in Druskininkai. Hij werd ontslagen omdat hij op straat Litouws had gesproken. Zijn vrouw, een Duitse, was daarover zo kwaad dat ze haar naam “Ratman” “verlitouwde” tot Raimanaitė. Druskininkai in het zuiden van Litouwen hoorde toen bij Rusland, we hebben het over het einde van de negentiende eeuw. Een dochter, Jadvyga, ging muziekgeschiedenis in Moskou studeren, doorliep de conservatoria van Leipzig en Berlijn en werd de eerste etnomusicoloog van Litouwen. Haar oudere broer Mikalojus Konstantinas was een muzikaal wonderkind dat op zijn negentiende in Warschau piano en later ook compositie ging studeren. (1893-1899). Over deze zoon gaat dit artikel.

In Warschau studeerde hij af met een compositie voor koor en orkest, “de profundis”. In 1901 kwam twee jaar na zijn studie in Warschau zijn orkeststuk “het bos” klaar. Hij leefde in die tijd van het geven van pianolessen aan adellijke personen. Op zijn zes en twintigste wilde hij nog meer leren en vervolgde zijn opleiding compositie in Leipzig (1901-1902) bij Reinecke en Jadassohn. Daar schreef hij onder meer de ouvertüre Kestutis, een fuga voor strijkorkest, en een strijkkwartet met vier delen. Hij schilderde in deze tijd al voor zich zelf maar wilde zich ook daar meer in bekwamen. In 1904 liet hij zich inschrijven op de tekenschool van Warschau waar hij lessen kreeg tussen 1904 en 1906. Wat zal hij trouwens meegemaakt hebben van de revolutietijd van 1905 en 1906, die ook in Warschau gevolgen had? Vanaf half oktober 1905 en de opening van de eerste Doema (april 1906) waren volgens de autoriteiten ongeveer 15.000 mensen geëxecuteerd en – naar schatting – 20.000 mensen doodgeschoten of verwond tijdens de gevechten. Ook waren in die periode zo’n 45.000 mensen gedeporteerd. In Warschau werden 93 ongewapende demonstranten doodgeschoten door regeringstroepen. Maar Čiurlionis bleef schilderen en intussen bleef hij ook componeren. Hij leefde nog steeds van zijn privépraktijk met het geven van pianolessen. Zijn composities leverden hem niets op en werden ook niet uitgegeven. Met zijn schilderijen had hij al snel meer succes. Tegenwoordig is het eerder andersom: er staan ongeveer 250 composities op zijn naam en 300 schilderijen. In Litouwen is hij de meest gevierde en bejubelde componist.

Tijdens al deze roerige tijden trok hij zich op een gegeven moment in zijn eigen wereld terug. Hij ging de bijbel, oude Hindoestaanse geschriften, de werken van Tagore, Ruskin, Wilde, Kipling, Merezhkovsky en anderen lezen. De tekenacademie gaf hem een prijs voor zijn cyclus van zes schilderijen genoemd “de storm”, dat handelde over het spirituele gevecht van de mens tussen goed en kwaad. En een lichtpunt, dankzij juist deze revolutie werd het culturele leven in Rusland, dus ook in Litouwen, opeens veel milder. Čiurlionis verhuisde naar Vilnius waar hij na een tijd trouwde. Twee jaar later vertrok hij naar Leningrad om te kijken of daar meer mogelijkheden waren voor zijn kunstenaarschap. Hij deed nog mee aan een tentoonstelling. Terug gekeerd werd hij ziek en werd opgenomen in een sanatorium nabij Warschau. Een jaar later overleed hij op 10 april 1911, net toen hij leek te beteren, aan een longontsteking, nog maar pas 35 jaar oud.

Pas in de vijftiger jaren van de vorige eeuw werden een aantal van zijn composities uitgegeven. In 1990 maakte Litouwen zich als eerste Baltische staat los van Rusland. Sindsdien zijn er steeds weer composities van hem opgedoken en zoals gezegd: inmiddels is hij in Litouwen hot. Hoe moet je zijn muziek en ook zijn schilderijen duiden? Het is meer dan impressionisme, er zit net als bij Debussy vaak een lading bij. Hij moet daardoor eerder bij de symbolisten worden gerangschikt dan bij de impressionisten. De meeste werken stammen uit de periode 1903-1909 en vooral de werken die hij schilderde in Vilnius en Leningrad hebben de meeste diepgang. Het grootste deel van zijn schilderijen is te zien in een speciaal aan hem gewijd museum in Kaunas, de vroegere hoofdstad van Litouwen.

Wat hem ook bijzonder maakt: hij dacht in kleuren en elke kleur betekende iets voor hem. En dat probeerde hij ook in zijn muziek te vertalen. Bij zijn muziek, zeker bij zijn orkestwerken, was het visuele en vooral ook het kleurenaspect een belangrijk onderdeel. Misschien is dat nog het meest te horen in zijn nog enigszins vroege werk “het bos” en in het volwassen werk “de zee”. (Jura).

Bij het luisteren naar “het bos” kun je op youtube een mooie collage zien van een aantal schilderijen, uit zijn belangrijkste schilderijen cycli.

Het bos (Miške), 1901

De zee (Jūra), 1907

Bij deze film op youtube zul je alle aspecten van de zee vooral in gedachten moeten proberen te visualiseren, al luisterende naar dit geweldige stuk.

Čiurlionis is ten onrechte nog steeds erg weinig bekend in het westen. Zijn schilderijen ga ik van de zomer zien in het museum van Kaunas. En meer van zijn muziek zal ik daar vast op de radio gaan horen!

Er zijn ook enkele films gemaakt over Čiurlionis. Waaronder een korte film gesubsidieerd door de regering van Litouwen:

Andere blogs over Čiurlionis:

• Čiurlionis als schilder en componist, historiek.net
• fugetta Hoe Čiurlionis in Warschau en Leipzig fuga’s leerde schrijven.
• Čiurlionis als schilder  De ontwikkeling van de schilderkunst in het korte leven van Čiurlionis.
• De muziek van Čiurlionis  Beschrijving van enkele muziekstukken van Čiurlionis.