In november 1825 begon Beethoven aan een van zijn laatste composities: het strijkkwartet opus 131. Vooral het eerste van de zeven delen wordt door veel mensen tegenwoordig als uiterst dramatisch ervaren. Het is een adagio in de vorm van een fuga, wat toen zeer ongebruikelijk was, zeker als openingsdeel. Beethoven zou minder dan anderhalf jaar later komen te overlijden. Hij kon in die tijd helemaal niets meer horen, brieven moest hij dicteren en hij correspondeerde niet met zijn stem maar via zogenaamde “Konversationshefte.” Dat was zijn contact met de buitenwereld. Zijn neef Karl woonde toen nog bij hem en deze zou niet veel later een poging tot zelfmoord doen. Beethoven zat hem voortdurend op zijn lip, hij had het beste met hem voor maar gaf hem geen enkele vertrouwen en besliste alles voor hem. Karl was daardoor zijn oom en inmiddels ook zichzelf zat. Verder lag  Beethoven voortdurend in de clinch met elke huishoudster (die elkaar veel afwisselden), ook zij werden niet vertrouwd. Om de ellende nog groter te maken: hij had naast zijn doofheid nog meer kwalen, waaronder de uiteindelijk fatale kwaal van een leverziekte. In deze niet te benijden omstandigheden schreef hij het adagio, het eerste deel van het strijkkwartet opus 131.

(Danish String Quartet (Frederik Øland, Rune Tonsgaard Sørensen, violin; Asbjørn Nørgaard, viola; Fredrik Schøyen Sjölin, cello)

We verplaatsen ons in de tijd en kijken naar wat er een kleine honderd jaar later gebeurde. In 1912 schreef Louis Vierne zijn derde orgelsymfonie. Ook Vierne was aan het tobben: een jaar daarvoor zou  hij de overleden Guilmant hebben moeten opvolgen als orgeldocent aan het Conservatorium van Parijs. Toen hij verwikkeld dreigde te raken in een conflict tussen zijn leermeester Widor en de directeur Gabriel Fauré – die allebei voor hem de rol van mentor vervulden – liet hij de baan aan Joseph Bonnet en nam de wijk naar de Schola Cantorum van zijn vriend Vincent d’Indy, een concurrerend muziekinstituut. Zijn 9 jarige zoon woonde inmiddels bij zijn ex, het kind had tuberculose en een jaar later kwam het te overlijden. Vierne had al zijn hele leven problemen met zijn ogen, maar die gingen nu nog harder achteruit. In die periode met gezondheidsklachten, een zeer ziek kind en conflicten rond zijn baan, ontstond de derde orgelsymfonie. Vooral het vierde deel, het adagio, heeft een dramatisch karakter, zou het een weerspiegeling van zijn gemoedstoestand zijn? We weten dat hij zelf ook wel eens een relatie legde tussen zijn gemoedstoestand en zijn composities. Dat lezen we over wat hij zelf zei over de vierde orgelsymfonie. Dit adagio zou ook wel eens iets kunnen zeggen over hoe hij zich in die tijd voelde.

(Mathias Havinga, koepelkerk Amsterdam Bätz orgel)

Als je beide stukken, of in ieder geval het begin ervan, hebt beluisterd zullen de overeenkomsten zijn opgevallen. Let vooral op de eerste maten: Vierne begint bijna hetzelfde als Beethoven!

De bouw van beide thema’s toont heel duidelijk verwantschap. Met strijkers heb je meer expressiemogelijkheden. Beethoven laat op vooral dissonante momenten heel mooie crescendi en diminuendi maken, dat maakt het extra dramatisch. De chromatiek van Beethoven is een andere dan die van Vierne. De leermeester van Vierne, César Franck, zei tegen zijn studenten: moduleren, moduleren, blijf moduleren! Dat doet Vierne dan ook. Kijk hierboven maar eens naar de partituur van het begin van het stuk.

Het schuingedrukte deel hier onder moet je maar overslaan, tenzij je wat meer af weet van muzikale begrippen en akkoorden

Boven de B in het pedaal hoor je een dalende chromatische lijn van Dis tot Ais. De Ais in de sopraan in maat 3 is een majeur septiem, Beethoven zou er een crescendo en diminuendo op gemaakt hebben, dat kan niet zo makkelijk op een orgel. Maar al spelende zou je wel moeten proberen om hem een vergelijkbare lading te geven. Dan de structuur van dit thema. In de maten 3, 4 en 5 ligt er in het pedaal een lange toon, een B. Deze beweegt in maat 6 naar boven en dan zien we in de maten 7, 8 en 9 een lange D in de bas, een kleine terts hoger. Kijken we naar de manualen:  alles klinkt nu ook daar een kleine terts hoger. En ook de akkoordsymbolen die ik erbij heb gezet liggen een kleine terts hoger. Alhoewel, niet helemaal: het stuk staat in B-mineur, en boven de lange orgelpunttoon B ervaar je als je goed luistert de toonsoort B-mineur. Bij een letterlijke herhaling boven de toon D zou je dan D-mineur verwachten, maar halverwege maat 10 blijkt dat D-majeur te zijn, de paralleltoonsoort van B-mineur. Dus ondanks alle vreemde akkoorden blijft Vierne op het cruciale moment dicht bij huis. Als dan op het einde van maat 10 de Cis in de bas komt blijkt deze toon in maat 12 de dominant te zijn van Fis-majeur, de toonsoort waarop dit thema eindigt.
Vierne is heel erg chromatisch in zijn melodieën, zoals we net zagen in maat 3 en 4 boven de bas, maar ook bijvoorbeeld in de sopraan en de bas in maat 6. Maar de erboven liggende structuur blijft ondanks alle chromatiek harmonisch duidelijk. Toen Henry Doyen dit stuk mocht oefenen op de orgelles van Vierne hamerde Vierne er op dat hij vooral ook goed de totale structuur van het stuk moest kennen om het goed te kunnen spelen. Welnu: deze 12 maten kun je beschouwen als: 1-2 inleidend thema, 3-6 hoofdthema in B-mineur, 7-10 zelfde thema in D-majeur, 11-12 afsluiting in Fis.

Beethoven schreef zijn adagio in 1825, Henry Doyen schreef over het adagio van Vierne in 1924 en ik schrijf over zowel het adagio van Beethoven als dat van Vierne in 2024. Het lijkt wel of in de afgelopen 200 jaar de tijd heeft stil gestaan. Beethoven en ook Vierne maken nog steeds een diepe indruk op luisteraars als ik, zij schreven veel tijdloze stukken. En omdat ze zo rijk zijn kun je er naar blijven luisteren!