Ik was onlangs in museum het Catharijneconvent. En zag onder meer het schilderij “de Hooiwagen” van Gillis Mostaert, gemaakt rond 1575. De Hooiwagen stond in die tijd voor bedrog. “Het is al hooi” was een gezegde uit die tijd, wat betekende: het is allemaal oplichterij, stelt niets voor. Op dit schilderij wordt daarmee de Katholieke kerk bedoeld. Schilderijen en pamfletten waren in die tijd het belangrijkste wapen van de Nederlanders in hun opstand tegen Spanje. Dit is een zeer illustratief voorbeeld daarvan. Gillis Mostaert was Antwerpenaar, de stad waar de Hagepreken begonnen en waar de opstand tegen de katholieke Spanjaarden het grootst was. Hij schilderde het 10 jaar voor de val van Antwerpen, het jaar waarin een aanzienlijk aantal mensen de stad uit moesten vluchten en onder meer in Amsterdam terecht kwamen. Het onderwerp was niet nieuw, sterker nog: Jeroen Bosch schilderde nog voor het begin van de stellingen van Luther het beroemde Hooiwagen drieluik, te zien in twee versies in Spanje. Jeroen Bosch wordt in verband gebracht met de Moderne Devotie, hij zelf was in den Bosch lid van de  Onze-Lieve-Vrouwebroederschap. In deze gemeenschap werd binnen het katholicisme de navolging van het leven van Christus buiten de kerk om gepreekt. De Moderne Devotie was een reactie op de corruptie binnen de Kerk en kenmerkte zich door een persoonlijke geloofsbelijdenis en praktische levenswijsheid. Dat Jeroen Bosch een aanhanger van deze stroming zou zijn, blijkt o.a. uit de vaak in zijn werk terugkerende hekeling van zowel hoge als lage geestelijken.

De processie met de Hooiwagen was een jaarlijks terugkerend fenomeen in Antwerpen, iedereen in de stad kende het. Zo weten we dat op 15 augustus 1563 in Antwerpen een ommegang plaatsvond ter ere van Maria met onder meer versierde praalwagens met een allegorisch-moraliserend karakter. Een van deze praalwagens wordt omschreven als: “Een hooiwagen met daarop een sater met de naam de Bedriegelijke Verleiding, en daarachter allerlei soorten volk, zoals woekeraars, bankiers en marskramers, die aan het hooi trekken, terwijl aards gewin allemaal hooi is.” Deze hooiwagen komt in grote lijnen overeen met die van Jeroen Bosch.  En voor Mostaert was dat dus een prachtig handvat om zijn geschilderde “pamflet” tegen de misstanden in de kerk te maken, met het illustere voorbeeld van Jeroen Bosch van ruim 60 jaar eerder.

Zou je het schilderij van Mostaert ook nu nog een hedendaagse, allegorische betekenis kunnen geven? Ik laat drie details van het schilderij zien en ga een poging wagen.

Het eerste fragment van het schilderij.

In het eerste fragment zien we op de hooiwagen niet een, maar liefst drie saters. Ik ben zo vrij om hen te zien als drie van de media-oligarchen van deze tijd die alle drie prominent bij de inauguratie van Trump aanwezig waren. Zij zitten boven op het hooi en kunnen als miljardairs kwistig met het hooi strooien. Een van die drie saters heeft geen hoofd. Het is duidelijk om welke sater het hier gaat. Het is de sater die als een kip zonder kop al dromende naar Mars wil vliegen. Achter de hooiwagen lopen hoogwaardigheidsbekleders met mooie kleren. Dat zijn natuurlijk de hielenlikkers van de drie saters. Zij moeten hun mooie praatjes zien te verkopen aan het volk. De hooiwagen wordt voortgetrokken door twee paarden, bereden door een leidende ruiter. Hij geniet ervan, hij lijkt de baas, maar feitelijk zijn het natuurlijk de saters die de leiding hebben. Hij stuurt de hooiwagen meedogenloos naar voren. Er is intussen al iemand onder de wielen verpletterd. Twee mannen lopen met een heiligenhuisje de andere kant op, tegen de stroming in. Tegen beter weten in zijn er nog mensen die willen vasthouden aan normen en waarden, en die niet zomaar dezelfde kant als de hooiwagen uit willen lopen. Ze koesteren hun oude idealen maar niemand van de omstanders lijkt er nog in te zijn geïnteresseerd. Een aantal mensen probeert wat hooi van de wagen af te plukken, ze willen graag een graantje meepikken. Intussen zien we overal soldaten, boven het kasteel zien we vuur en rook: de wereld staat in brand.

Het tweede fragment van het schilderij.

Dit fragment van het schilderij illustreert een aantal dingen die we op het vorige fragment zagen nog beter. Op de voorgrond ligt een man, is hij lui, is hij ziek? Hij wordt verzorgd, misschien wordt hij wel in slaap gesust, door een sater. De saters die in slaap sussen, dat zijn de personificaties van de sociale media, die hem laten weten wat goed voor hem is. Hij kan zakken vol met leuke dingen krijgen (achter hem). Maar je kunt er niet zo maar in graaien, voor wat hoort wat. Het kost je in het ergste geval je (geestelijke) leven, de man met het zwaard staat al klaar. Sommige geluksvogels weten een graantje mee te pikken, zoals de rechterman met het hooi op zijn rug. De vrouw achter hem wil ook wel iets van die welvaart hebben, wanhopig plukt ze iets van de rijkdom van zijn rug af. Rechts staat een jonge priester dit schouwspel af te keuren. Hij staat er helemaal eenzaam en alleen. Hij is machteloos.

Het derde fragment van het schilderij.

In het derde fragment zien we linksboven hetzelfde heiligenhuisje dat wordt weggedragen. Er achter lopen een vrouw op een ezel en we moeten natuurlijk gelijk denken aan Maria die vlucht naar Egypte, of aan Mozes op zoek naar het beloofde land. Er zijn ook nu veel mensen op de vlucht of op zoek naar het beloofde land. Rechts boven zien we hoe een priester een hele mensenmassa iets probeert wijs te maken. Het is natuurlijk een sater, verkleed als priester. En rechts onder zien we hoe een naakte man, volgevreten, apatisch alles om zich heen laat gebeuren. Hij heeft overvloed, waar zou hij zich druk om maken!

Wil je het complete schilderij zien? Ga dan naar museum het Catharijneconvent. De Hooiwagen! En fantaseer er je eigen allegorische voorstelling bij.