Zaterdag was ik in de Sint Jan van Gouda en keek ik naar enkele glas-in-lood-ramen (de beroemde Goudse glazen) die ik eerder nog nauwelijks had bestudeerd. Het was een fantastische dag, de lichtval was die middag ongelooflijk mooi en er was een prachtige gloed in de kerk. Aan de noordkant vlakbij de toren, was een glas uit 1595-1596 te zien, een glas dat duidelijk bedoeld was als een soort propaganda glas. Het deed me denken aan de symboliek van allerlei sculpturen van het Paleis op de Dam, het paleis dat gebouwd is als stadhuis en  dat op allerlei manieren via symboliek de stad verheerlijkte. Zo iets zag ik hier ook. Maar tegelijk moest ik denken aan die tijd, eind zestiende eeuw. Willem van Oranje was twintig jaar eerder vermoord. Wat was dat voor een tijd?

Bij de NPO serie “de geschiedenis van Nederland” die elke woensdagavond is te zien ging het een van de laatste keren over de tijd van de beeldenstorm en over Willem van Oranje. Het is in mijn ogen een erg goede serie, niet alleen vanwege de aantrekkelijke vormgeving, maar ook inhoudelijk. Veel wetenswaardigheden die een beeld geven van de mensen in die tijd passeren de revue. Zo is het beeld van onze vader des vaderlands nu eindelijk een keer wat meer genuanceerd. Willem van Oranje kwam pas in actie toen zijn bezittingen waren geconfisqueerd door Filips II. En dat deed hij met een leger huurlingen dat vervolgens vrijwel elke veldslag verloor. Je zag dat de makers ook in het Historiehuis van Roermond waren geweest en in het voorbijgaan zag je een afbeelding afkomstig uit dat huis, een schilderij met daarop “de moord op de kartuizer monniken”. Niet werd vermeld dat plunderende soldaten van Willem van Oranje deze moordpartij hadden aangericht. Onze Vader des Vaderlands had dat waarschijnlijk niet gewild, maar hij had zijn soldaten duidelijk niet in de hand. Dit wapenfeit van Willem van Oranje mag nog steeds niet in de geschiedenisboeken. Maar in het licht van de tijd was het niet vreemd. Plunderen was een vorm van soldij. Het werd niet in de NPO-serie gemeld, blijkbaar moest zelfs in deze redelijk onbevooroordeelde serie het imago van Willem van Oranje nog enigszins overeind blijven.

Toch werd onze vader des vaderlands uiteindelijk succesvol. Willem van Oranje maakte namelijk gebruik van twee dingen. Militair van de Geuzen. Na den Briel werden door die Geuzen snel veel andere steden veroverd. Maar Willem van Oranje gebruikte ook de macht van het woord. Een kring van mensen rond Willem van Oranje begon pamfletten te maken en die  te verspreiden, met duizenden tegelijk. En dat maakte volgens de makers van de serie veel uit. Ik denk dat dat klopt. Propaganda bleek een sterk wapen.

In Spanje wordt nog steeds Filips II als een van de beste koningen die Spanje ooit gehad heeft gezien. Als je dat als kind met de paplepel wordt ingegoten dan wordt dat voor de Spanjaarden een vanzelfsprekend feit. Vanuit de optiek van de Nederlanders was hij een tiran. Hij was het die een prijs zette op het hoofd van Willem van Oranje en die hem dus indirect vermoord heeft. In onze boeken die gaan over de vaderlandse geschiedenis komen allerlei zeehelden voor. Voor die mensen werden standbeelden opgericht. Tegenwoordig kan men eindelijk met wat meer afstand naar die helden kijken en veel van die helden vallen nu van hun voetstuk. Niet alle schurken worden altijd onttroond. Ik denk dat Napoleon een schurk was die miljoenen mensen de dood in heeft gejaagd. Maar de negatieve status van Hitler heeft Napoleon nooit gekregen. Stalin is vanuit het westen gezien een van de grootste schurken geweest die er ooit waren. In Rusland heeft men nog steeds moeite om de verschrikkelijke dingen die hij heeft gedaan onder ogen te zien, ja bij velen heeft hij zelfs nu nog een heldenstatus. Door Stalin is Rusland groot geworden, een land waar iedereen rekening mee dient te houden. Dus geen kwaad woord over Stalin. Frankrijk is als militaire macht op de kaart gezet door Napoleon. En was hij het niet ook die al die ouderwetse regels afschafte en veel dingen standaardiseerde? Zowel het moderniseren van het leger als de standaardisering van bijvoorbeeld maten werd ingeluid vlak na de Franse revolutie, Maar het was niet Napoleon die dat deed,  Napoleon heeft het karwij slechts vervolmaakt en afgemaakt.

In de St. Jan van Gouda vertonen de meeste glazen  afbeeldingen uit het Oude of Nieuwe Testament. Maar er zijn ook enkele wereldlijke glazen. Ik vermeld er hier drie: “De Vrijheid van Conscientie”, “Het Erasmusglas” en “Het Bevrijdingsglas”. Het zijn alle drie glazen die een beeld geven van een wereld zoals wij die in Nederland graag zien.

Het eerste glas, “De Vrijheid van Conscientie”, was het glas waar ik zaterdagmiddag als eerste bij bleef stilstaan. Het werd gemaakt in 1595-1596 en het werd gefinancierd door de Staten van Holland. Daarom zijn er ook achttien stadswapens in verwerkt. Het diende duidelijk als een vorm van propaganda. De Noordelijke Nederlanden leken eindelijk bevrijd te zijn van het juk van de Spanjaarden, maar de tachtigjarige oorlog bleek achteraf gezien nog lang niet afgelopen. Het had zomaar anders kunnen lopen. Zou dat glas dan nadien vernield zijn? Enfin, ondanks nog enkele spannende momenten in de latere geschiedenis bleek het uiteindelijk goed af te lopen. Zo kunnen we nu nog steeds kijken naar de Hollandse propagandamachine van 1595.

Het voornaamste deel van de afbeelding is een rijtuig dat wordt bestuurd door de gepersonifieerde godinnen van de godsdienstvrijheid en het geweten. De tirannie (Filips II) wordt verpletterd onder het rijtuig. Voor het rijtuig zien we nog vijf deugden, onder wie trouw (een hondje hoort er bij) en samenwerking (de Staten van Holland, een mooie bos gele pijlen houdt ieder samen.) Hoeveel mensen zullen er in de loop van de tijd zo naar gekeken hebben? Er zijn eeuwen lang “glazen-uitleggers” actief geweest in de kerk, het was een bezoldigde baan. Dit glas werd natuurlijk altijd bij de uitleg meegenomen. Net als het glas dat het ontzet van Leiden verbeeldt, maar dat ik hier niet bespreek.

Ik liep naar een ander glas, eveneens een niet-bijbels glas, het zogenaamde “Bevrijdingsglas” uit 1947. Alweer wordt Nederland bevrijd van de tirannie, nu niet de tirannie van de Spanjaarden maar die van de Duitsers.

Centraal op de afbeelding staan Nederlanders met hun vlag, maar we zien in het glas ook gebeurtenissen die terug verwijzen naar de eerdere verschrikkingen, zoals mensen die opgepakt worden, onderduikers, mensen in een concentratiekamp, de stadsbranden van Rotterdam enz.

Weer liep ik verder en bleef nu staan bij het zogenaamde “Erasmusglas” uit 2016 van Marc Mulders. Aanleiding voor de vervaardiging was het feit dat Desiderius Erasmus in dat jaar precies 500 jaar eerder een Griekse vertaling van het Nieuwe Testament had gemaakt, een vertaling die de standaard werd voor vertalingen in de nationale talen van veel landen van Europa. Erasmus heeft op de Latijnse school van Gouda gezeten en daarna gestudeerd in een klooster nabij Gouda. Het is dus een Goudse held die ook daarom een glas verdient.

Voor Marc Mulders staat Erasmus voor gewetensvrijheid, iets dat hij erg belangrijk vindt in een tijd dat zoveel godsdiensten denken te weten het enige ware geloof te zijn. 421 jaar na het glas van de Staten van Holland is dat ook in deze tijd weer opnieuw actueel! De mens is bij deze nauwelijks figuratieve afbeelding onderdeel van de kosmos en probeert naar het Goddelijke te reiken in de hoogte. Maar intussen is er ook veel kwaad op de wereld, wat je vooral aan de lage zijkanten ziet. Donkere wezens stellen deze kwade krachten voor, net als doornstekels. Doornen verwijzen naar de wapenspreuk van Gouda “door de doornen naar de sterren”. Dit wordt hier mooi uitgebeeld. De bollen, sterren en planeten, staan voor de oneindige kosmos. Hoog bovenin zien we de veren van een pauw, symbool voor wederopstanding. Wederopstanding is een van de belangrijkste geloofsaspecten van de Christenen, maar je kunt het ook interpreteren als de positieve veerkracht die mensen moeten hebben om uiteindelijk weer door te kunnen. Zoals in 1595 of in 1945. Dit glas verbindt zo ook de twee glazen die ik hiervoor heb besproken.

Ook vandaag de dag worden de mensen sterk beïnvloed door propaganda. In de Volkskrant stond een artikel waarin beschreven wordt hoe de propagandamachine van China iedereen laat weten hoe slecht het Westen is, dat de Navo in het geheim bacteriële wapens ontwikkelt in Oekraïne en hoe de mensen in Oekraïne moedwillig ziekenhuizen plat gooien met bommen. Het is vergelijkbaar met wat de mensen in Rusland te horen krijgen. Wij krijgen hier weer heel andere dingen te horen en natuurlijk zijn wij de enigen die de goede informatie krijgen. Onze propagandamachine mag er immers ook zijn, nog steeds.

Zie ook:
De Goudse glazen
De Goudse Glazen in het noordelijk transept
De Regulierenglazen in de Van der Vormkapel
Johannes de doper in Gouda, deel 1
Johannes de Doper in Gouda, deel 2