De eerste helft van de zeventiende eeuw kende Nederland een Gouden Eeuw. Tijdens de tweede helft was het al minder, er was bijvoorbeeld het rampjaar. Zo staat het in de Vaderlandse Geschiedenisboeken, Dat gold vooral voor het westen van Nederland, met name voor de provincies Holland, Zeeland, Utrecht. Daarbuiten was er vaak oorlog. In Duitsland had je de dertigjarige oorlog van 1618 tot 1648 die verschrikkelijk was en hele gebieden compleet verwoestte of ontwrichtte. En dan had je van tijd tot tijd een pest epidemie, al dan niet veroorzaakt door rondtrekkende soldaten. Veel mensen vluchtten de stad uit, anderen bleven en baden tot God. Hierbij was er een hele stroming, die van het piëtisme, waarbij de mensen werden aangespoord om zich godvruchtig aan de wil van God over te geven en met blijdschap de dood en het hiernamaals tegemoet te treden. In Unna was er in 1599 zo’n pestepidemie. Predikant was Philipp Nicolai. Hij schreef de liederenbundel “Freudenspiegel des ewigen Lebens”, een visioen van de hemel in het aangezicht der dood. In deze bundel komen twee van zijn beroemde koralen “Wie schön leuchtet der Morgenstern” en “Wachet auf, ruft uns die Stimme” voor. Het eerste koraalvan deze twee heeft deze tekst en klinkt zo: (Vocal concert Dresden, Sebastian Knebel orgel)

Dit koraal is tot op de dag van vandaag heel populair in vooral de protestantse kerken, ook in Nederland. “Wie schön leuchtet der Morgenstern” wordt in Nederland en Vlaanderen gezongen als “Hoe helder staat de morgenster”, vertaald door Jan Willem Schulte Nordholt en is bekend als gezang 157 van het liedboek der kerken uit 1973:

• Hoe helder staat de morgenster,
• en straalt mij tegen van zo ver,
• de luister van mijn leven.
• Komt tot mij, zoon van David, kom,
• mijn Koning en mijn Bruidegom,
• mijn hart wil ik U geven.
• Lieflijk,
• vriendlijk,
• schoon en heerlijk,
• zo begeerlijk,
• mild in ’t geven,
• stralend, vorstelijk verheven.

In dit lied wordt het verlangen naar de Messias, het eeuwige leven, verpersoonlijkt in de morgenster. De morgenster staat hier voor Christus. In de astronomie staat de planeet Venus voor zowel de morgenster alsook de avondster. Venus is de meest heldere planeet, nog meer helder dan Jupiter. Volgens een legende zagen de Drie Koningen een ster die ze volgden en die hun leidde naar Bethlehem. Zij kwamen uit het oosten, die “ster” zou dus wel eens de planeet Venus hebben kunnen zijn. Ze liepen dan naar het westen, dus volgden de avondster Venus. Maar het oosten, waar ze vandaan kwamen,  staat symbool voor “geboorte” immers de zon komt daar altijd op. Venus als morgenster kondigt de nieuwe dag aan en staat zo voor het leven, de geboorte, zelfs het eeuwige leven “Christus”. “Wie schön leuchtet der Morgenstern” wordt daarom vooral op het feest van Driekoningen gezongen en dat feest werd afgelopen vrijdag gevierd.

Max Reger, een Duitse componist van rond 1900, schreef veel orgelmuziek en een van zijn specialiteiten was het schrijven van koraalvoorspelen. Je hebt als componist dan al een melodie als basisgegeven en je kunt je verder laten inspireren door de tekst bij het uitwerken van de muziek, maar je hebt verder veel vrijheid. Een van zijn koraalvoorspelen op. 67 is gebaseerd op “Wie schön leuchtet der Morgenstern”. Ik hoorde dit stuk live op 6 januari samen met mijn vrouw en mijn oudste kleinzoon. In de St. Janskerk van Gouda was die dag de feestelijke her-ingebruikname van het hoofdorgel dat in 2022 is gerestaureerd. Samen met nog een aantal andere stukken was er een mooi en feestelijk programma samengesteld door stadsorganist Gerben Budding. In de toelichting bij dit stuk schrijft hij o.a.: “De Choralvorspiele op.52 schreef Reger tussen 1900 en 1902. Het betreft relatief korte koraalvoorspelen op 52 bekende Lutherse koralen. Het monumentale “Wie schön leuchtet der Morgenstern” van de zestiende-eeuwse predikant Philipp Nicolai is de koningin van het kerklied. Het lied hoort bij het feest van Epifanie (Drie koningen, of, de verschijning van de Heer). Reger schrijft een geleidelijke opbouw in klanksterkte (en tempo) voor, van uiterst zacht tot het volledige orgel. De verbeterde expressiekast van het orgel bewijst hierbij goede diensten.”

Ik heb een amateuropname vanuit de kerk gemaakt. Desondanks vind ik dat je het idee van wat het stuk moet uitdrukken goed kunt horen. Het is nog donker. Venus komt in het oosten te voorschijn en wordt steeds mooier en majestueuzer: hoe mooi schijnt uiteindelijk de Morgenster! En hoe majesteitelijk is voor de drie koningen de pasgeboren Messias!