Bij podium klassiek was er bij de uitzending van 22 januari 2023 een onderdeel waar een stuk voor viool en piano van de Oekraïnse componist Valentin Silvestrov werd uitgevoerd, een wiegenlied. Valentin Silvestrov had zich al jarenlang openlijk anti-Poetin uitgesproken. Na de inval van Rusland in Oekraïne in 2022 is hij op 84 jarige leeftijd gevlucht. Hij stak te voet de grens over en kwam uiteindelijk na enige omzwervingen in Berlijn terecht waar hij inmiddels woont. Bijzonder was dat Boris Fedorov de pianopartij vertolkte. Boris Fedorov, ook uit Oekraïne, is eveneens zijn land ontvlucht en woont nu net als zijn dochter Anna Federova in Nederland.

Ik kende Valentin Silvestrov niet en heb een aantal dingen over hem opgezocht. Op wikipedia lezen we:

Sylvestrov is geboren toen Oekraïne zeer armoedig was. Zijn eerste opleiding was tot bouwkundig ingenieur. Na drie jaar muzieklessen gevolgd te hebben aan de avondschool in Kiev, stopte hij met bouwkunde en ging studeren aan het conservatorium van Kiev. Hij kreeg daar compositieles van Borys Ljatosjynsky. Al tijdens zijn opleiding schreef hij een groot aantal composities. Door die werken werd al snel duidelijk dat hij geheel zijn eigen weg zou gaan. Hij componeerde in allerlei stijlen: serialisme, post-seriële muziek, aleatorische muziek, pointillisme. Dit werd door de sovjet-autoriteiten als avant-garde beschouwd. Door zijn stijlgebruik werd Sylvestrov niet toegelaten tot de Bond van Sovjetcomponisten, hetgeen direct inhield dat zijn werken niet (openbaar) werden uitgevoerd. Het was Tichon Chrennikov die de scepter zwaaide, dezelfde man die Dmitri Sjostakovitsj jarenlang dwarszat. In 1995 was de lucht zo geklaard dat er een album met zijn muziek uitkwam. Waardering vanuit het buitenland bleek uit een prijs van de Koesevitski Stichting voor zijn 3e symfonie. Ook de Nederlandse stichting Gaudeamus gaf hem een prijs voor zijn werk Hymnen. Om in zijn levensonderhoud te voorzien, ging Sylvestrov eerst les geven, vanaf 1970 begon hij op freelancebasis te componeren.

Kenmerkend vanaf vrijwel het begin van zijn carriëre is de enorme intimiteit van zijn stukken. Soms moeten complete werken, soms hele passages pianissimo worden gespeeld. Het eerste strijkkwartet uit 1974 staat in een vrije modale stijl en toont ook al de hierboven beschreven kenmerken. Je hoort een fragment uit dit kwartet, gespeeld door het Lysenko string quartett, en daarna hoor je nog het slot van datzelfde strijkkwartet. Ik heb hierbij associaties met werk uit de vrije atonale periode van Anton Webern. Het stuk eindigt bijna onhoorbaar…

Het Matangi strijkkwartet wilde hem in 2017 uitnodigen om het “Unheard festival” bij te wonen. Maar dat was nog niet zo gemakkelijk. ‘Silvestrov neemt nooit de telefoon op en heeft ook geen e-mail. Uiteindelijk legden we via een heel ingewikkelde constructie contact met zijn dochter. Toen hij hier was, verliep het contact ook via zijn dochter.’ Torrico: ‘Hij communiceert met muziek. Het liefst gaat hij achter een piano zitten. Hij kan ook geen Duits of Engels. Hij communiceert in gebrom.‘

Een fragment van symfonie nr. 7 uit 2003.

In 2006-2007 componeerde Silvestrov voor koor, in nauwe samenwerking met de dirigente Mykola Hobdich van het kamerkoor van Kiev. Er werd een CD opgenomen ( Sacred Works – Mykola Hobdych (Conductor) – Kiev Chamber Choir – 028947633167 – ECM 4763316) en deze tekst staat als toelichting bij de CD:

“Een muziek die tegelijk oeroud en futuristisch is, een muziek die uit het niets komt en tot het niets terugkeert, een muziek die zichzelf voedt en daarbij in zichzelf sterft, een muziek die even vluchtig is als de geest die haar schiep, een muziek zo simpel als een zandkorrel en zo complex als het universum. Dit zijn slechts enkele pogingen om de muziek te beschrijven van Valentin Silvestrov, een Oekraïense componist geboren in 1937. Een componist die de avant-garde de rug toekeerde en zijn leven wijdde aan het zoeken naar schoonheid in de kunst. Zijn symfonieën getuigen daarvan zeker door momenten van diepe schoonheid te bereiken door Silvestrovs unieke harmonische manipulaties. De sacrale a capella-koorwerken op deze cd tonen opnieuw deze unieke en mysterieuze harmonische progressie waarin de muziek zich voortbeweegt, steeds licht verschuivend en soms bijna opgeschort in de tijd, totdat ze zich uiteindelijk oplost en terugkeert naar haar punt van oorsprong. Er is een gevoel van het oude Byzantijnse christendom dat de hier gevonden liturgische gezangen en psalmen doordringt, een mystieke reis terug in de tijd, maar ook een gevoel van spirituele onvruchtbaarheid dat zo typerend is voor vandaag. Binnen deze tegenstelling ligt de verborgen schoonheid van de muziek. Het probeert ons geen nieuwe waarden of ideeën op te dringen, maar bestaat stilletjes en eenvoudigweg door ons heen. Silvestrovs muziek is als rook opgevangen door een zonnestraal in een donkere kamer. Het zweeft moeiteloos omhoog, krult constant op zichzelf en gaat door vele transfiguraties totdat het gewoon weer niets wordt. Het Kiev Chamber Choir is simpelweg onovertroffen in muziek als deze en in deze opname worden hun tonale kwaliteiten uitvergroot door de diepe en heldere nagalm van de Cathedral of the Ascension in het Hoge Klooster van Kiev. De combinatie van ruimtelijke oneindigheid en harmonische boventonen creëert een geluid dat niet van deze wereld is.”

Zelf zegt hij nog over die tijd: het was de niet-aflatende aanmoediging van Mykola Hobdych (dirigent van het kamerkoor van Kiev) die me motiveerde om me dieper in de koorwereld te verdiepen en oude Russische litanieën te bestuderen. “Mykola bracht me massa’s muziek met liturgieën van andere componisten, en in een daarvan vond ik de volledige teksten van de goddelijke liturgie van de heilige Johannes Chrysostomos. Over het algemene beeld had ik nog geen besluit genomen, maar de eerste litanie die ik las gaf me ter plekke een eerste impuls. Ik raakte het aan en de tekst begon in mij te resoneren.” Binnen een paar weken was de cyclus van “Liturgische gezangen” voltooid. Hoewel liturgische elementen uit de orthodoxe kerk de ruggengraat vormen van deze werken, is de muziek niet bedoeld om te worden gebruikt in rituele contexten. De emotionele benadering kenmerkt zich daarentegen door subjectieve lyriek. Ik beschouw mijn koormuziek als in wezen pianistisch, waarbij de pianotoetsen worden vervangen door zangstemmen: “Het is situationeel zingen zonder enige richtingaanwijzing”, zei hij tegen Mykola Hobdych.

Toen zijn vrouw enkele jaren geleden overleed was hij geheel van slag. Na een tijd hoorde hij muziek en die zette hij op papier. Hij noemt het stuk “The Messenger”. Anna Federova speelt het bijzonder intieme stuk op piano. Wat hij ook elders zei is hier sterk hoorbaar: ik schrijf muziek op die er altijd al was. Het lijkt wel of de eeuwige muziek van Mozart opnieuw klinkt.

Gisteren hoorden we dus een wiegenlied gespeeld door Daniel Rowland en Boris Fedorov. Ik vind het prachtig, maar realiseer me dat het zoals veel van zijn stukken uiterst breekbaar is en valt of staat bij een goede uitvoering. De uitvoerenden moeten het helemaal doorleven vanuit het puntje van hun stoel. De intentie is belangrijker dan de noten. Maar wat een expressie hoorden we, vooral ook in de pizzicato noten op het einde…

De complete zevende symfonie uit 2003