Bach schreef in dezelfde tijd dat hij ook het Wohltemperiertes Klavier schreef het grootste deel van “Die Kunst der Fuge”, een groot werk, waarschijnlijk bestemd om uit te voeren op clavichord. Het werk is gebaseerd op één fugathema, gecombineerd met later ook meerdere fugathema’s. Het slotdeel had moeten uitmonden in een quadrupelfuga. Historici denken dat Bach het werk zelf heeft afgemaakt, maar dat enkele pagina’s van de partituur verloren zijn gegaan. De mythe ontstond dat hij bij het schrijven van dit stuk in het harnas overleed. Gebruikelijk bij het schrijven van een fuga met vier thema’s (een quadrupelfuga) is dat je begint met het einde: het deel waar alle fuga’s bij elkaar komen. Als dat klaar is werk je terug naar het moment van drie, daarna twee en tot slot het begin met nog slechts één thema. Je moet het concept van de combinatie van vier thema’s al klaar hebben, anders gaat het nooit lukken. Zo heeft Bach dus waarschijnlijk ook gewerkt. Toen hij bezig was met het op papier zetten van het slotdeel was er een probleem met het papier, dat kun je aan die bladzijde zien. Hij is dan wellicht op een ander vel verder gegaan, maar er zijn waarschijnlijk enkele vellen verloren gegaan. Het werk is posthuum uitgekomen waardoor het zo wie zo een puzzel was om alles te ordenen. Dat er nog enkele bladzijden gecomponeerd moesten worden lijkt onwaarschijnlijk.

Dat over de mythe rond dit meesterwerk. De mythe werd natuurlijk versterkt door het vierde thema van deze fuga, het beroemde b a c h thema. In het Duits staat de letter B voor de noot Bes, de letter H voor de noot B. A en C zijn de noten a en b. Zo kon Bach zijn eigen naam als thema neerzetten. Ja, als je je eigen naam verwerkt in een muziekstuk dan krijgt dat natuurlijk een extra lading. En als je dat stuk ook nog eens niet afmaakt! Het blijft een ongelooflijk sterke werking hebben, als dit stuk wordt uitgevoerd en de muziek midden in de laatste fuga plotseling stopt. “Bach is dood maar luistert als het ware nog mee”. Zoals Reger dood gevonden wordt boven een deel van een manuscript dat hij zat na te kijken, ik schreef er al eerder dit over: In 1916 stierf hij terwijl hij de proefdruk van de bundel Geistliche Gesänge bestudeerde. De partituur lag opengeslagen bij het eerste lied, met de titel: “Der Mensch lebt und bestehet nur eine kleine Zeit, und alle Welt vergeht mit ihrer Herrlichkeit”. Het lijkt wel of hij zelf zo zijn einde heeft geregisseerd.

Reger kende Bach op en top, en ook “Die Kunst der Fuge”. Hij schreef een fantasie en fuga op basis van het B A C H thema, dit in 1900, 16 jaar voor zijn dood. In 1900 was hij net Wiesbaden ontvlucht, waar hij les had van Riemann en zelf ook les gaf, maar vooral overmatig veel drank gebruikte en niet wist wat hij met zijn leven aan moest. Terug in zijn ouderlijk huis begon hij verwoed te componeren, en daar schreef hij onder meer een orgelwerk gebaseerd op het Bach-thema.

Ik heb twee maten waar dit thema in het pedaal zit geanalyseerd: ik heb er akkoordsymbolen bijgezet en aangegeven waar er dissonanten als voorhouding (v), anticipatie (a) en doorgangsnoten voorkomen. In de toplijn klinkt dalende chromatiek, maar zodanig geharmoniseerd, samen met het Bach-thema in de bas, dat er duidelijke akkoorden klinken. Deze akkoorden lijken nauwelijks samenhang te hebben, waardoor de toonsoort gaat zweven.

Het werk is minstens net zo groots van opzet als de meeste preludium-fuga-combinaties van Bach zelf. Als je noten kunt lezen heb je erg veel steun aan de partituur, het thema is vrijwel overal steeds aanwezig. Het stuk zegt in één lange ademteug: Bach! Maar tegelijk dus ook: Reger!

Iets dergelijks zien we ook bij een componist als Schönberg in zijn eerste strijkkwartet uit 1907. Er zijn meer overeenkomsten tussen beide componisten: de voorliefde om motieven in een enigszins polyfoon weefsel als bindende factor te gebruiken voor een hele compositie. Bij Schönberg is de twaalftoonsmuziek die hij later als concept ging gebruiken onder meer het uitvloeisel van dat “motivische-eenheid” uitgangspunt. Reger was hier dus eigenlijk al 7 jaar eerder mee bezig. Het is niet voor niets dat Schönberg Reger bewonderde. Hij was er schatplichtig aan.

Strijkkwartet op.7, Schönberg

In de maten 5-8 zien we hoe de drie bovenstemmen samen telkens uitsluitend mineur-akkoorden vormen, maar dan mineur-akkoorden, welke niet in een toonsoort thuishoren. Alhoewel de melodieën afzonderlijk nog enigszins diatonisch aandoen, is het geheel van de stemmen eerder op een chromatische toonladder gebaseerd. Op markante punten verschijnen dan toch nog vage tonica- of dominantfuncties, waardoor het geheel desondanks een tonica-gericht element bevat.

Bach was het grote voorbeeld voor Reger, maar zeker ook voor Schönberg. Reger en Schönberg hebben elkaar nog gekend en Reger heeft op zijn beurt Schönberg weer beïnvloed. Zij gingen een heel andere weg dan een andere tijdgenoot en vernieuwer: Strawinsky, die niets van Reger en ook niets van Schönberg moest hebben. Schönberg noemde Stravinsky spottend “Modernski”, de afkeer was dus wederzijds. Stravinsky had meer affiniteit met de Franse muziek van die tijd. We zien zo eerder een tegenstelling Frankrijk-Duitsland. Franse muziek is meestal helder, doorzichtig en niet zo zwaar op de hand. Duitse muziek is vaak dik, wollig, complex en zwaar op de hand. Ook Bach is complex en vaak zwaar op de hand. Maar zijn tonale basis wordt door veel mensen goed begrepen en dat maakt dat hij toegankelijk blijft. In deze tijd dat alles licht en vluchtig moet zijn is er weinig plaats voor de latere Duitstalige grootmeesters van begin twintigste eeuw. Hun muziek is niet vanzelfsprekend. Maar voor mij nog steeds zeer boeiend.

Zie ook mijn artikel over Max Reger