Het is vandaag 8 december 2023. Afgelopen zondag was het de eerste zondag van de advent: de periode waarin de Christenen vol verlangen uitzien naar Kerstmis, de geboorte van Jezus. De laatste zondag daarvoor wordt ook wel Eeuwigheidszondag genoemd. Dat is een dag in het kerkelijk jaar die vooral bij de protestanten wordt gevierd. De doden van de kerkelijke gemeente worden dan herdacht. Het is een dag die je kunt vergelijken met 2 november in de katholieke kerk: Allerzielen. Bij deze dag hoort een kerklied uit 1599 van Nicolai: Wachet auf, ruft uns die Stimme. De melodie van dat kerklied is gebaseerd op een bekend deuntje van de Neurenbergse schoenmaker en meesterzanger Hans Sachs, maar heeft er inhoudelijk niets mee te maken. Het kerklied heeft deze tekst en melodie:

De beginnoten van de melodie – een stijgende gebroken grote drieklank met even later een sext – staan oorspronkelijk voor het aankondigende signaal van de poortwachters. Zij waarschuwen de geliefden om niet door te slapen tot de ochtend aanbreekt nadat ze samen de nacht hebben doorgebracht. Maar de tekst krijgt een nieuwe betekenis. Het signaal van de wachters kondigt de komst van de verlosser aan. “Zion” is een personificatie van “Jerusalem”. De maagden zijn waarschijnlijk een verwijzing naar de tien maagden uit het evangelie van die dag. Op diezelfde zondag wordt namelijk ook de parabel van de vijf dwaze en de vijf wijze maagden gelezen. (Mattheüs 25:1-13. ) We lezen daar:

Tien meisjes gingen met hun olielampen een bruidegom tegemoet. Vijf wijze meisjes namen extra olie mee in kruiken; vijf dwaze meisjes deden dit niet. De bruidegom liet op zich wachten en de meisjes vielen in slaap. Midden in de nacht werd geroepen: “Daar is de bruidegom!” De vijf wijze meisjes vulden hun lampen. De vijf dwaze hadden geen olie meer en vroegen de wijze meisjes om olie. De wijze meisjes weigerden hun olie te delen en suggereerden deze zelf maar te kopen. Toen de dwaze meisjes op zoek waren naar olie, kwam de bruidegom en nam de wijze meisjes mee naar binnen voor het bruiloftsfeest. De deur werd achter hen gesloten. Toen de dwaze meisjes terugkwamen en de bruidegom vroegen voor hen open te doen, zei de bruidegom: “Ik verzeker jullie, ik ken jullie niet”. De gelijkenis werd gevolgd door: “Wees dus waakzaam, want jullie weten niet op welke dag en op welk tijdstip Hij komt”.

Een mooie afbeelding van deze maagden zien we aan de buitenkant van de “Obere Pfarre” in Bamberg waar we afgelopen zomer waren:

Ook nu gaat het dus om waakzaamheid.
Het lied van Nicolai is door veel componisten gebruikt. Bach schreef cantate BWV 140 gebaseerd op dit lied, bestemd voor de laatste zondag voor de advent. Bij Bach gaat het nu niet zo zeer om waakzaamheid, maar vooral over de vreugdevolle komst van de bruidegom. Dat is natuurlijk Jezus. In het vierde deel van deze cantate klinkt het koraal gebaseerd op de melodie van Nicolai met deze tekst:

Zion hört die Wächter singen,
das Herz tut ihr vor Freuden springen,
sie wachet und steht eilend auf.
Ihr Freund kommt vom Himmel prächtig,
von Gnaden stark, von Wahrheit mächtig,
ihr Licht wird hell, ihr Stern geht auf.
Nun komm, du werte Kron,
Herr Jesu, Gottes Sohn!
Hosianna!
Wir folgen all
zum Freudensaal
und halten mit das Abendmahl.

De koraalmelodie, gezongen door uitsluitend tenoren, is vrolijk ingekapseld in de strijkersgroep. De keuze van tenoren als heldhaftige poortwachters lijkt niet toevallig. Sommige delen van de tekst passen goed bij de al bestaande koraalmelodie: de tweede zin: “das Herz tut ihr von Freuden springen” wordt uitgebeeld in een stijgend gebroken majeur drieklank in de eerste omkering, het woord Freuden klinkt dan bijzonder vreugdevol. Bij “springen” hoor je springende versieringen. Het woord “Hosianna” is kunstig verweven in de omlijstende strijkers, maar springt er toch goed uit. Ook op het einde “Wir folgen all zum Freudensaal” hoor je letterlijk hoe er naar de “vreugdezaal” wordt gegaan.

Dit koraal heeft Bach ook omgewerkt tot een koraalvoorspel voor orgel, het is de eerste van de vijf zogenaamde “Schübler Choräle”. (BWV 645). Hier in een mooie vertolking van Gerben Budding op het Reil koororgel van de Bovenkerk van Kampen. Wat wordt ook nu de eenvoudige melodie van Nicolai door Bach prachtig uitgewerkt! Het einde van het kerkelijk jaar, of Eeuwigheidszondag, of hoe je deze dag ook moge noemen, klinkt vooral hoopvol en blij.

Andere artikelen die ik schreef naar aanleiding van cantates van Bach