In de Maasgouw deel 1 van 2019 staat een artikel van Jaap van Moolenbroek over een pauselijke oorkonde uit 1228. De oorkonde is bestemd voor een of meerdere kloosters van de Dominicanen. Wat staat er op? Als een klooster zich bevindt in een gebied dat is geëxcommuniceerd (in de pauselijke ban gedaan omdat er dingen gebeuren die de paus niet ziet zitten) dan mogen de kloosterlingen binnen hun klooster nog onder bepaalde voorwaarden toch hun godsdienstige plechtigheden laten plaats vinden. Dat kwam blijkbaar  nogal eens voor, want deze oorkonden werden veel verstrekt. Deze oorkonde is gevonden in het archief van het voormalige klooster van Kloosterrade (Rolduc). De monniken die daar indertijd verbleven waren geen Dominicanen. Het blijft gissen hoe de oorkonde daar ooit is terecht gekomen. In “de Maasgouw”, het kwartaalblad van de LGOG kun je er meer over lezen.

Toen ik in het artikel het jaartal “1228” zag en de naam “paus Gregorius IX” moest ik onmiddellijk denken aan het boek dat ik momenteel lees, een Duitstalige biografie over het leven van Keizer Frederik II. Deze keizer leefde in dezelfde tijd als Gregorius IX en hij is enkele keren door deze paus geëxcommuniceerd. En niet alleen hij, hele gebieden raakten in de ban. Deze keizer en paus lagen regelmatig met elkaar in de clinch.

Keizer Frederik II, kleinzoon van de beroemde keizer Barbarossa, groeide op in Sicilië en was zonder meer een wonderkind te noemen. Hij sprak op zijn veertiende al vele talen (volgens enkele bronnen maar liefst 9!!)  en het schijnt dat hij zich in zes talen ook schriftelijk kon uitdrukken. Zijn ouders en grootouders heeft hij nooit gekend en hij is opgegroeid en onderwezen door voogden, waarbij ook de toenmalige paus, Honorius III sterk betrokken was. Zijn moeder had voor haar kind afgezien van het ambt van Rooms-Duits keizer, dat door haar vader en grootvader nog uitgeoefend was.. Frederik was daarom “slechts” koning van Sicilië. Daar hoorde ook de laars van Italië bij. Als knaap van amper 14 begon hij een diplomatieke reis naar het noorden en wist tot ieders verbazing alle Duitse vorsten achter zich te krijgen en werd door hen vervolgens tot Rooms-Duits keizer benoemd. De Paus kroonde hem in Rome. Een van de voorwaarden was wel dat hij een kruistocht zou gaan ondernemen naar Jeruzalem. Gregorius IX, vanaf 1227 de opvolger van Honorius III, begon het gevaar te zien van deze Frederik II voor zijn kerkelijke staat. Hij voelde zich steeds meer ingesloten: vanaf het noorden door talloze Rooms-Duitse rijkjes die zich aan de keizer hadden gelieerd en vanuit het zuiden door het koninkrijk Sicilië. Hij kwam een datum overeen dat Frederik met zijn kruistocht moest beginnen. Frederik begon vol goede moed pelgrims en soldaten op te roepen. De havenstad Brindisi, van waaruit vertrokken zou worden kon het niet aan, zoveel pelgrims, bisschoppen en vorsten kwamen er naar toe. En tot overmaat van ramp brak er een besmettelijke ziekte uit waardoor het aantal kruisvaarders sterk werd gedecimeerd. Ook Frederik II werd ziek. Dus hij vertrok niet op de afgesproken datum, waarop Gregorius IX hem onmiddellijk in de kerkelijke ban deed. Afspraak was afspraak. Dat was in 1228, het jaar van bovengenoemde oorkonde. Een jaar later vertrok Frederik alsnog. Gregorius benoemde tijdens zijn afwezigheid in Lombardije allerlei bisschoppen tot kardinaal, dit om het noorden van Italië pausgezind te maken. De bisschoppen van Sicilië ontsloeg hij van hun eed van keizertrouw, en hij begon in Zuid-Italië het gerucht te verspreiden dat Frederik II gesneuveld was. Niets van dat alles bleek naderhand te kloppen. De jongeling, die bekend was met de taal, gewoonten en de wetenschap van de arabieren werd hartelijk ontvangen door de sultan. Een exemplarische anecdote verhaalt hoe hij op een ochtend aan de sultan vroeg waarom er al enkele dagen niet meer voor gebed naar de moskee werd opgeroepen. De sultan antwoordde dat hij dat had verboden uit respect voor zijn Christelijke gast die zich daar misschien aan zou kunnen storen. Frederik II verzocht hem daarop om zijn gebruiken weer te hervatten. Immers hij was te gast en diende zich aan de gebruiken van het land van zijn gastheer aan te passen.  Na dagen van vriendschappelijke gesprekken over allerlei zaken,vooral ook over wetenschap waar ze allebei zeer in waren geïnteresseerd, kregen de onderhandelingen handen en voeten: Jeruzalem mocht vanaf dan bezocht worden door zowel christelijke, mohammedaanse als joodse pelgrims. Frederik II werd zelfs tot koning van Jeruzalem gekroond. En bij de verdere besprekingen sprak hij  een termijn van 10 jaar af gedurende welke tijd er minimaal vrede zou zijn in Jeruzalem. Wel liet hij een krijgsmacht van onder meer ridders van de Duitse orde achter. Beladen met geschenken keerde hij terug naar Italië waar de geschrokken bevolking: ‘hij leeft nog!’, zich onmiddellijk juichend achter hem schaarde, de paus in verwarring achterlatende. De hele wereld keek verwonderd toe hoe hij dit alles zonder ook maar één veldslag voor elkaar had weten te boksen.

Frederik richtte zich daarna de eerste jaren uitsluitend op zijn koninkrijk Sicilië. Dit wist hij in korte tijd om te vormen. De macht van de adel werd gebroken, ook de kerkelijke macht werd aan banden gelegd, hij stichtte de universiteit van Napels en liet juristen opleiden die het koninkrijk moesten besturen. Dat bestuur lag nu compleet in handen van leken. Eerder schreef ik dat hij zelfs de taal standaardiseerde.

Gregorius IX reikt de “decretales” uit. Decretales zijn rechtstukken, ze kunnen gaan over allerlei soorten recht. Schilderij van Raffaelo Sanzio. (1483-1520). (Stanza della Segnatura, Palazzi Pontifici, Vaticaanstad)

Gregorius IX intussen was ook nog met van alles bezig. In 1228 (hetzelfde jaar van de oorkonde van Rolduc!..) werd door hem Franciscus heilig verklaard, maar diens testament, waarbij de orde zich moest organiseren op een heel andere manier dan gebruikelijk, werd door de paus nietig verklaard.  Verder hield hij zich bezig met het bestrijden van de ketterij van de katharen, die hun bolwerk hadden in Zuid-Frankrijk en in de omgeving van Milaan. In de orde van Dominicanen, gesticht door Dominicus Guzman, vond hij het perfecte werktuig om deze mensen een kopje kleiner te maken. De inquisitie, die hij invoerde, had hij eigenlijk afgekeken van Frederik II. Toen de keizer zich weer een tijd in het noorden ophield werd hem een keer voorgelegd: ‘hoe om te gaan met de joden’. Er was namelijk een geval, en waarschijnlijk zouden het er zelfs meer zijn, waarbij  joden christelijke kinderen ontvoerden en offerden. Dat en andere gebruiken zouden door de Talmoed, het heilige boek van de joden, worden aangemoedigd. Frederik II was zeer belezen maar hij was ook diplomatiek slim. Hij liet theologen de Talmoed onderzoeken. Zelf nam hij ook plaats achter de jurytafel en iedereen was geïmponeerd door zijn kennis. Er kon niets gevonden worden waaruit het offeren van mensen gerechtvaardigd zou worden. Er bleek zelfs ergens in de Talmoed te staan dat bij een dierenoffer de dieren niet onnodig mochten lijden. Ook het betreffende geval van de kindermoord werd onderzocht en uit niets bleek dat er joden bij betrokken waren. De joden werden dus volledig vrijgesproken. Het vonnis werd, hier en daar weliswaar knarsetandend,  geaccepteerd. De joden hadden weer enkele decennia lucht….

Gregorius IX nam deze manier van rechtspreken over. Een tribunaal moest kijken of de betreffende persoon schuldig was. De inquisitie werd geboren. De tribunalen werden geleid door Dominicanen, die bekend stonden om hun rechtlijnigheid. Zij kenden de bijbel van haver tot gort. Ze werden niet voor niets predikheren genoemd. De honden (canes) van de heer (dominus): dominicanen. Maar bij die tribunalen ging het er al snel niet meer zo heel fijngevoelig aan toe. (Bij de beeldenstorm van Maastricht hadden de beeldenstormers het indertijd vooral gemunt op het klooster van de Dominicanen, dat bekend stond om zijn strenge preken en onderwijs. Luther werd vooral door die ordeleden sterk bestreden als een gevaarlijke ketter.)

Gregorius IX was ook overtuigd van het bestaan van heksen. Hij beschreef zelfs letterlijk hoe een zitting van heksen er uit zag. Inclusief de zwarte kat. Het gevolg was het begin van grootschalige heksenvervolgingen en het uitroeien van zwarte katten. Sommige historici denken dat daardoor ratten vrij spel kregen en besmettelijke ziekten makkelijker konden worden overgedragen. De beesten hadden door het doden van al die katten veel minder natuurlijke vijanden. Mogelijk heeft dat bijgedragen aan de zwaarte van de latere pestepidemieën.

Gregorius IX overleed in 1241, negen jaar voor zijn belangrijke tegenstrever Frederik II.

Literatuur:

• • Keizer Frederik II, een moderne wetenschapper uit de middeleeuwen. Ben J.P. Crul. Uitgeverij Omniboek, ISBN 9789401910200.
  • Ernst Kantorowicz. Kaiser Friedrich der zweite. Greif-Bücher.  Klett-Cotta, 1991 ISBN 3-608-95807-X
  • Historie der Pausen, Archibald Bower. Vertaald uit het Engels, Amsterdam 1763

Meer over Frederik II:

• Scheiding van kerk en staat
• Het valkenboek
• De ontwikkeling van de Italiaanse taal