Sinds afgelopen vrijdag vindt mijn oudste kleinzoon Gijs van 12 jaar het laatste deel uit de derde symfonie van Saint-Saëns de mooiste klassieke muziek die hij kent. We waren bij een concert in de Doelen met dat stuk op het repertoire. Waar zou dat stuk trouwens staan op de lijst van mooiste klassieke muziek van NPO-klassiek? Op zich kent hij het stuk al jaren. Toen hij nog orgel speelde kwam het regelmatig voor dat hij het stuk bij mij thuis op mijn Hauptwerk-Sweelinq orgel speelde. Dankzij ook de bewerking van Jonathan Scott die hij op Youtube hoorde, waarbij het hele stuk voor uitsluitend orgel was gearrangeerd. Ik heb er in de loop van de jaren meerdere opnamen van gemaakt. De eerste van die opnames is van maart 2022 toen Gijs nog pas 8 jaar was en 1,5 jaar op orgelles zat. Je hoort hoe hij de orgelpartij speelt en de orkestpartij zingt.

Aan het einde van dit artikel kun je nog meer opnamen van het orgelspel van Gijs van eerdere jaren zien en horen. Tot slot hoor je een voor de radio geregistreerde opname van het concert dat wij bijwoonden. Maar nu eerst iets meer over de componist zelf. De volgende informatie is grotendeels ontleend aan Wikipedia.

Van Saint-Saëns kende ik zelf niet zoveel muziek. Natuurlijk de “Danse Macarabe” en het “Carnaval des Animeaux”. Enkele van de klassieke krakers waarmee muziekdocenten proberen om hun leerlingen warm te maken voor klassieke muziek. Ook hoorde ik enkele jaren geleden live een pianoconcert van hem. Dus ik vond het tijd om me wat meer in hem te verdiepen. Hij werd geboren in Parijs als enig kind op 9 oktober 1835. Zijn vader, financieel medewerker van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, stierf nog geen drie maanden na Camilles geboorte aan tuberculose. Zijn moeder en zijn oudtante Charlotte Masson bekommerden zich om zijn opvoeding. Saint-Saëns groeide op in een stimulerende sfeer. Door zijn oudtante kwam hij in aanraking met literatuur en muziek. Ze gaf hem zijn eerste pianolessen. Met nog geen vier jaar schreef hij zijn eerste muziekstukjes. Op zevenjarige leeftijd werd hij ingeschreven voor piano- en orgelles. Het eerste optreden van Saint-Saëns vond plaats in de Salle Pleyel te Parijs in het jaar 1846. Daarbij verbijsterde hij het publiek door het te laten kiezen welke van de 32 pianosonates van Beethoven hij zou spelen. Ongelooflijk, een jongen van 11 jaar die alle pianosonates van Beethoven kan spelen! Ga er maar aan staan, met name aan de Hammerklaviersonate.. Hij kon ook al op zijn zevende Latijn lezen en toonde hij vroeg een grote interesse voor natuurwetenschappen, geologie, archeologie, botanie en astronomie. Op de leeftijd van dertien jaar werd hij aangenomen op het Conservatorium van Parijs. Kortom: hij was een wonderkind.

Begin jaren 50 (van de 19e eeuw), toen hij nog op het Conservatorium studeerde, ontmoette Saint-Saëns voor het eerst Franz Liszt. Er ontstond een hechte vriendschappelijke band tussen hen. Liszt zou een grote invloed hebben op Saint-Saëns’, zowel op zijn componeren als ook pianospelen; hij kreeg de bijnaam ‘Franse Liszt’. Via Liszt raakte Saint-Saëns ook vertrouwd met de idealen van de Duitse romantiek. Hij werd de eerste belangrijke Franse pleitbezorger van de kunst van Richard Wagner, schoonzoon van Liszt.

In 1861 werd hij op zijn zes en twintigste aangesteld als leraar piano aan de École Niedermeyer de Paris. Hij bleef dit vier jaar doen. Toen hij daar gestopt was voelde hij zich echt vrij. Hij componeerde maar liefst twaalf uur per dag. In die tijd raakte hij goed bevriend met zijn leerling Gabriel Fauré. De Duitse muziek begon in de 19e eeuw een steeds grotere opmars in Frankrijk te maken, maar ook bij Saint-Saëns ontstond weerzin hiertegen. Aanleiding was de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871. Zo werd hij een van de oprichters van de Société Nationale de Musique, die zich bezighield met het bevorderen van de Franse muziek en het bieden van een podium aan beginnende Franse componisten, voor wie het concerten organiseerde. Tijdens het beleg van Parijs kwam een groep musici bij elkaar en richtte deze vereniging op. Aanvankelijk mochten alleen geboren Fransen lid zijn, later werd die eis afgezwakt. Veel premières van Franse muziek vonden plaats op initiatief van deze vereniging.

In 1875 trad de bijna 40-jarige Saint-Saëns in het huwelijk met de toen 19-jarige Marie Truffot. Het huwelijk mislukte, waarschijnlijk ook door de dood van hun beide kinderen. De tweejarige André viel uit het raam van de derde verdieping van hun woning en zijn broertje Jean overleefde een kinderziekte niet. Deze twee enorme tegenslagen gebeurden in anderhalve maand tijd. Saint-Saëns gaf zijn vrouw de schuld van de dood van zijn zonen en onmiddellijk daarna, in 1878 scheidde het echtpaar van elkaar. Daarna vond Saint-Saëns alleen nog plezier in verre reizen. De tijd van de grote concerttournees brak aan. Hij ging graag naar Algerije en Egypte. Deze reizen beïnvloedden hem bij nieuwe composities als de Suite Algérienne en zijn Vijfde “Egyptische” pianoconcert. Op de Canarische eilanden verbleef de componist enkele jaren geheel incognito. In november 1875 werd Saint-Saëns uitgenodigd door de Russische Muziekvereniging op tournee naar Sint-Petersburg. Hij presenteerde zijn werken en dirigeerde (« met vuur », volgens de criticus) de Danse macabre. Samen met Anton Rubinstein speelde hij op twee piano’s zijn variaties op thema’s van Beethoven. In het begin van de jaren 1880 werd Saint-Saëns als genie erkend: in 1881 werd hij verkozen tot lid van de Académie des beaux-arts (hij zou tot 625 zittingen bijwonen en in 1884 werd hij bevorderd tot commandeur in de Légion d’honneur. Uiteindelijk had Saint-Saëns alle Europese landen, Rusland, de Verenigde Staten en Zuid-Amerika bezocht. Hij was inmiddels wereldberoemd en stond tussen 1890 en 1910 op het toppunt van zijn roem; hij werd beschouwd als de nestor van de Franse muziek, werd overal bejubeld als pianist, als organist, als componist en als musicoloog. In Uruguay componeerde hij een hymne die zeer populair werd in dat land. Ook in het Verenigd Koninkrijk was hij populair. Hij trad bijvoorbeeld op voor koningin Victoria en schreef een lofzang ter gelegenheid van de kroning van Edward VII in 1901, waarvoor hij de Royal Victorian Order kreeg. Ook ontving de componist in 1893 een eredoctoraat van de Universiteit van Cambridge.

In 1886 componeerde hij twee hoofdwerken: de Symfonie nr. 3 met orgel en het Carnaval des Animaux. De derde symfonie is het symbool van het gigantisme dat in die tijd in trek was (in 1889 wordt de Eiffeltoren gebouwd): de introductie van een orgel in een symfonie geeft het werk een nieuwe dimensie. Saint-Saëns was trots op het werk en beschouwde het als een van zijn beste composities. Het Carnaval des Animaux is gecomponeerd als een gelegenheidswerk voor de cellist Leduc, die bij hem thuis concerten organiseerde. Saint-Saëns vond het niet de moeite van publiceren waard en verbood de uitvoering ervan tijdens zijn leven. Alleen het deel getiteld Le Cygne (de zwaan) werd vrijgesteld van dit verbod en zou een “hit” worden voor cello en piano.

Er was een soort rivaliteit met Debussy. Verbeten en overtuigd van de waarde van zijn eigen werk deed hij er alles aan om het de moderne nieuwlichter Debussy moeilijk te maken. Steeds meer mensen in Frankrijk zagen zijn werk als ouderwets. Een uiterst succesvolle tournee door de Verenigde Staten verhoogde zijn aanzien in zijn thuisland niet. Hij stierf eind 1921 plotseling aan een hartstilstand tijdens zijn jaarlijkse overwintering in Algiers. Hij kreeg een staatsbegrafenis in de Madeleine in Parijs en werd bijgezet in het familiegraf op het Cimetière du Montparnasse.

Maar nu terug naar de lievelingsmuziek van mijn kleinzoon, het laatste deel van de derde symfonie. Saint-Saëns zelf noemde het een “Symphonie avec orgue” . Het orgel speelt alleen mee in het tweede en vierde deel van de symfonie, het adagiodeel en het maestoso deel. Hij schreef de symfonie in opdracht van de Royal Philharmonic Society in Londen ter gelegenheid van hun 73e seizoen. Hij droeg het werk op aan zijn net overleden goede vriend Franz Liszt. Het thema dat door de gehele symfonie heen klinkt en vooral in het laatste deel breed naar voren komt (E-D-E-C-D-E-G-A-G), is afgeleid van het in kleine terts geschreven Dies Irae, Dies Illa (Es-D-Es-C-D-Bes-C-C) uit de rooms-katholieke dodenmis. Bij Saint-Saëns staat het in majeur. De symfonie is geschreven voor een orkestbezetting maar naast het orgel wordt er ook gebruik gemaakt van een piano. Wij zaten in de Doelen van Rotterdam, op de tribune, helemaal in het midden en in de hoogste rij. Je kon het geheel goed zien, maar de grote zaal is toch echt wel erg groot, voor details had je een kijker nodig. Desondanks ontwaardden we bij de cellisten de aanwezigheid van een oom van mijn kleinzoon, de broer van zijn vader. Mijzelf viel nu meer dan ooit op hoe Saint-Saëns een briljant orkestrator was. En hoe hij met veel fantasie met zijn thema’s speelde, die steeds weer een beetjes anders klonken. Verder viel mij op hoe hij meer dan ik eerder dacht ook een lyrisch componist was, hij kon melodieën op een heel natuurlijke manier in elkaar laten overgaan. Kortom, ik zat net als mijn kleinzoon te genieten. Ik las dat Ravel altijd een partituur van een van de pianoconcerten van Saint-Saëns bij zich had en deze bestudeerde om te leren van diens orkestratietechnieken. Nou, als er iemand is die goed kon orkestreren dan was het wel Ravel! En hij heeft dus waarschijnlijk veel geleerd van Saint-Saëns. Waar Gijs en ik ook benieuwd naar waren was de organist: Cameron Carpenter. Ik zag hem voor het eerst in mei 2015 in Barcelona tijdens een excursie met studenten van het Conservatorium. Hij heeft een waanzinnig goede pedaaltechniek. Verder viel hij in die tijd op door zijn uiterlijk, heel modieuze schoenen (die hij zelf maakt) en een hanenkam. Tegenwoordig ziet hij er wat minder opvallend uit en zijn aandeel in deze symfonie is alles bij elkaar bescheiden, zeker als je dat vergelijkt met zijn vaak virtuoze soloconcerten. Zoek hem maar eens op Youtube op. Ik zou hem nog wel nog wel weer een keer live in zo’n soloconcert willen horen en zien. Hij heeft in de Coronatijd in Berlijn een eigen concertorgel laten bouwen dat hij bij tournees meeneemt. Mijn kleinzoon Gijs heeft vaak op Youtube naar zijn uitvoeringen geluisterd en zijn stijl probeerde hij soms te imiteren. Zoals hier, in 2022 toen hij bijna 9 jaar oud was:

Een klein jaar later speelde Gijs de Danse Macabre, een ander stuk van Saint-Saëns:

Enkele weken daarna was hij op een familiefeest in de Ardennen waar ook zijn cello spelende oom bij was. Gijs had zijn keyboard bij zich. De ruimte was zodanig dat hij met wat fantasie daar een concertzaal van kon maken met in de bak het orkest (zijn oom) en hoog daarboven het orgel (Gijs). Hier kon je perfect de derde symfonie van Saint-Saëns spelen. Zijn oom kende het stuk niet maar Gijs kon  het hem wel leren… Enthousiast ging het duo aan de slag..

Zoals gezegd hoorden we het nu eindelijk eens een keer live en wel afgelopen vrijdag in de Doelen van Rotterdam.

Luister naar het Maestoso uit de derde symfonie van Camille Saint-Saëns, gespeeld door het Rotterdams Philharmonisch orkest met Cameron Carpenter achter het Doelenorgel. Als je goed luistert snap je misschien waarom dit stuk het lievelingsstuk is van Gijs!