Niet alleen in Syrië verdwijnt aan de lopende band cultureel erfgoed. In het nog niet eens zo verre verleden gebeurde dat ook in onze streken op grote schaal. Denk maar eens aan de machtige burcht van Valkenburg in Zuid-Limburg waar nu nog slechts een ruïne van over is. Het was een van de grootste burchten van NW Europa. Na de verovering door de Hollanders in de tachtigjarige oorlog werd hij uit strategische overwegingen zonder enige vorm van wroeging opgeblazen. Wat er naar aanleiding van godsdienstige twisten of ideeën kan gebeuren met cultureel erfgoed zien we natuurlijk in de tijd van de beeldenstorm, maar ook tijdens de periode van het bewind van Jozef II in de tachtiger jaren van de achttiende eeuw is heel wat cultuur erfgoed verloren gegaan. Zo werd het Kartuizerklooster van Roermond door Josef II opgeheven omdat dat een in zijn ogen onnuttig klooster was. (Alleen kloosters waar zieken werden verzorgd of onderwijs werd gegeven mochten blijven). De 3633 boeken van de kloosterbibliotheek werden verkocht en raakten verspreid over de wereld en zijn nu in de meeste gevallen nog steeds zoek. Een klein aantal is  in Wenen teruggevonden en staat nu daar in de “Nationalbibliothek”. Van genoemde boeken waren ongeveer 1000 exemplaren geschreven of gekopieerd in de 14^e, 15^e en 16^e eeuw. De inventarislijst is er wel nog, we weten nog wat er ooit gestaan moet hebben…

De Kartuizer monniken hadden allemaal een eigen vrij ruime “cel”. Zo’n cel moet je zien als een grote kamer (er konden wel twaalf stoelen staan) met een aangrenzende kleine tuin. Alles was ommuurd, waardoor er grote privacy mogelijk was. Hier werd niet alleen in stilte gebeden maar ook getuinierd en gelezen. Elke monnik had tientallen boeken in zijn kamer uit de gezamenlijke bibliotheek. Ook was er in elke cel een werkplaats waar bijv. boeken werden geschreven of ingebonden, of er was een timmermanswerkplaats,  enz.: elke monnik had zo zijn eigen ding. Ook dat is na de inventarisatie in 1786 nauwkeurig opgetekend. Elke monnik had ook devote schilderijen of beelden of beeldengroepen in zijn kamer, ter inspiratie bij het gebed.

Een zo’n beeldengroep uit zo’n cel bevindt zich nu in het rijksmuseum van Amsterdam: de bewening van Christus. We zien links Maria Magdalena (zonder arm) met boven haar Johannes de Evangelist. Tegen de rots aan zien we Maria Kleophas en Maria Salomas. Rechts, geknield op de grond, de opdrachtgever (en waarschijnlijk eerste bezitter) van het werk, een kartuizermonnik met achter hem zijn patroonheilige, misschien  Petrus? Het Kartuizerklooster had ook landerijen en boerderijen in het naburige Swalmen, en zo kwam het betreffende beeldhouwwerk van 54 bij 40 cm terecht in een kapelletje aldaar, waar het pas veel en veel later herkend werd als een zeldzaam mooi stuk. Na onderzoek werd het verkocht aan het rijksmuseum in 1956. Het is van de hand van Arnt van Zwolle en gemaakt rond 1480.

Arnt van Zwolle werkte toen nog in Kalkar (later ging hij naar Zwolle) en maakte in dezelfde tijd een vergelijkbaar stuk, eveneens voor het Kartuizer klooster van Roermond, nu in de collectie van Musée de Cluny in Parijs. In 2009 zag ik het betreffende stuk daar voor het eerst in het echt en maakte een detailfoto (zie onderaan deze column) De enorme gelijkenis viel meteen op. Maar ook zien we in Parijs dat het is geverfd. De polychromie van het beeldhouwwerk uit Roermond is verdwenen. (Er zijn wel aantoonbare resten). Verder zien we dat de groep onderdeel is van een soort drieluik: het houten tafereel heeft in het midden gestaan en kon afgesloten worden met twee deuren. Op de binnenkant van die deuren is in zes taferelen het lijdensverhaal geschilderd. Als stadsachtergrond herkennen we de middeleeuwse stad Kranenburg, niet zover van Kalkar waar de werkplaats van heer Arnt was. Waarschijnlijk heeft het stuk van het rijksmuseum uit het klooster van Roermond ook in een dergelijke setting gestaan. Het kastje zal dan inclusief onderstuk ongeveer een meter hoog geweest zijn, dus bijna twee keer zo hoog als dat het nu is.

Hoe is dat stuk dat we nu in Musée de Cluny zien daar terecht gekomen?  Het klooster van Roermond werd in 1786 opgeheven, veel kunstschatten raakten zoek of raakten verspreid over de wereld, vooral zien we hoe ook een aantal boeken met name in Wenen opdoken. De bewening van Christus in Musée de Cluny is daar pas in 1861 aangekocht. De geschiedenis van de voormalige stadsverblijfplaats van de kloosterlingen van het beroemde klooster van Cluny en de oprichting van het museum in de negentiende eeuw zijn nauw verbonden met de familie van Sommerard. Hoofd adviseur van de Rekenkamer. Alexander Sommerard  (1779-1842) had grote belangstelling voor de middeleeuwen. Hij begon met een verzameling aan te leggen van Middeleeuwse kunst en in 1832 bracht hij die onder in het gebouw van het huidige Musée de Cluny. Na zijn dood in 1843 liet hij “Hôtel de Cluny” en zijn collecties, rijk aan bijna 1.500 objecten, na aan de staat. In 1882 is er een catalogus samengesteld met wetenschappelijke annotaties. Wellicht dat daar nog in te vinden is hoe het museum aan het prachtige retabel uit Roermond is gekomen. Ik zou deze catalogus graag eens willen inzien…

Gelukkig is er tegenwoordig meer aandacht voor historisch erfgoed. Maar alle erfgoed blijft kwetsbaar. In tijden van bezuinigingen kan in één keer verloren gaan wat in vele jaren moeizaam is opgebouwd. Zoals de nationale bibliotheek van bladmuziek (vorig jaar opgeheven). En in Rotterdam het Onafhankelijk Toneel (wat maakten zij toch prachtige voorstellingen, zoals ooit een wonderschone uitvoering van La Coronazione di Poppea van Monteverdi en talloze andere prachtige producties.) Heel veel erfgoed staat nog steeds onder vuur.

En: in de vaste opstelling van het middeleeuwse deel van het rijksmuseum stond de eerste twee keer dat ik daar was ook het beweningstafereel uit Roermond. Het nog bijna geheel intacte tweelingetje  in Musée de Cluny in Parijs staat altijd op zaal, het is daar een van de topstukken. Zeer de moeite waard!

Bronnen:

• site van Rijksmuseum Amsterdam (https://www.rijksmuseum.nl/en/collection/BK-1956-31)
• site van Musée de Cluny (http://www.musee-moyenage.fr/collection/oeuvre/retable-passion-de-kalkar.html)
• Het geheim van de stilte (Waanders uitgevers 2009)
• Kluizenaars in de stad (Birgit Dukers, Stichting Rura, Pictures Publishers 2011)