Wieteke van Zeil schreef vandaag in de Volkskrant een mooi artikel met als titel ‘Koreaan’ van Rubens was Chinees. Op een schilderij uit 1617 dat Rubens maakte voor de Jezuïtenkerk van Antwerpen (thans Carolus Borromeüskerk) staat een oosters type afgebeeld, dat voorheen als een Koreaan werd bestempeld maar nu een Chinees blijkt te zijn.  Een van de personen op dat schilderij heeft Rubens eerder apart getekend. Dat schilderij was in 2013 in het Getty museum van Los Angelus middelpunt in een feest ter herdenking van de banden tussen Korea en het westen. De man op de afbeelding van Rubens draagt een hoed van gevlochten paardenmanen en een wijde jas. Volgens het artikel van Wieteke van Zeil is dat de kleding van Chinese geleerden en later ook van kooplieden die er geleerd willen uitzien. Maar nu is ontdekt dat de tekening ook is afgebeeld in een liber amicorum van Nicolaas de Vrise uit Middelburg. De Chinees zet zelf zijn naam en datum erbij: Yppong, vrijdag januari 1601, dus ouder dan de tekening van Rubens. Hierboven de afbeelding van het liber amicorum en rechts daarnaast de tekening van Rubens, nu in het Getty museum.

Het is interessant om te achterhalen hoe Rubens aan deze tekening kwam, had hij misschien in hetzelfde liber amicorum geschreven, was mijn eerste gedachte? Daarover vermeldt het artikel niets dus dat zal dan wel niet zo zijn. Wel staat er dat Yppong schrijft dat hij is meegereisd om zijn verlangen te bevredigen om het land van de admiraal te zien. Hij reisde namelijk mee met een schip vanuit het toenmalige Bantam op Java. Dit nog enkele jaren voordat de VOC werd opgericht. Je zou kunnen zeggen dat de reis vooral als functie een verkenningstocht had. Door een Chinees mee te nemen werd bewezen dat je er ook echt geweest was. In het liber amicorum staat  de afbeelding van deze “chinees” die Rubens tot voorbeeld diende.

Er wordt verder nog gezegd dat de eigenaar van het liber amicorum, Nicolaas de Vrise, waarschijnlijk in Leuven studeerde. Dat brengt ons dicht bij Rubens. Rubens was een goede vriend van Justus Lipsius, de zeer gerenommeerde professor van Leuven in de filogie (klassieke talen) en filosofie. Justus Lipsius was de eerste professor van de in 1575 opgerichte universiteit van Leiden maar hij keerde om onduidelijke redenen (heimwee?) terug naar zijn geboortegrond (Antwerpen) en zette zijn loopbaan voort in Leuven. In zijn jeugdjaren was hij toegetreden tot de orde van de Jezuïten, toen bekeerde hij zich tot het Calvinisme, en terug in de Zuidelijke Nederlanden zocht hij opnieuw contact met de Jezuïten en werd weer Rooms-Katholiek. De broer van Peter Paul Rubens, Philippus, studeerde bij Lipsius. Philippus en Peter Paul Rubens hebben een tijdlang samengewerkt aan een boek over Romeinse zeden en gewoonten. Toen Philippus in Rome woonde en werkte als bibliothecaris in het eerste decennium van de zeventiende eeuw bezocht Peter Paul hem enkele maanden vanuit Mantua, waar hij toen in dienst was van de hertog. Toen Rubens in 1608 terugkeerde uit Italië overleed heel snel daarna zijn geliefde broer in Antwerpen. Hij ligt begraven in de tuin van het Rubenshuis, de voormalige woning met atelierruimtes van de schilder. Rubens heeft zijn broer ooit afgebeeld, zittend in een kamer, samen met professor Lipsius. In dezelfde kamer zit nog een andere student en ook schildert hij zich zelf in dat gezelschap. Peter Paul had duidelijk niet alleen contact met de professor, maar ook met enkele studenten van de universiteit van Leuven. Het is niet onmogelijk dat hij, misschien nog voor zijn vertrek naar Italië in 1600, het liber amicorum met de ‘chinees’ van student Nicolaas de Vrise in handen heeft gehad en de tekening heeft nagetekend. Het kan uiteraard ook later gebeurd zijn.

Nu nog iets over het schilderij van Rubens. De Jezuïten, de orde die de Contrareformatie door preken maar vooral ook onderwijs vorm moest geven, had voor de Zuidelijke Nederlanden in Antwerpen haar moederklooster gevestigd. Daar werd nu een kerk voor gebouwd die een van de mooiste van Europa moest worden. Rubens werkte daar enthousiast aan mee. Hij ontwierp de complete altaardecoratie en hij koos voor een klassieke architectuur zoals hij die in Italië had bestudeerd en die nog nieuw was in Noord-Europa. Beeldhouwwerken zetten het thema op schilderpanelen voort: de tronende maagd Maria met het Christuskind op schoot.

Wilhelm Schubert von Ehrenberg maakte een schilderij van een deel van het interieur niet lang na de dood van Rubens. Behalve het altaar maakte Rubens een serie schilderijen die de plafonds van de zijbeuken, beneden en boven, decoreerden. (Je kunt er op de afbeelding van von Ehrenberg vaag iets van zien). Taferelen uit oude en nieuwe testament.

De complete altaardecoratie is behouden gebleven maar de tientallen plafondstukken van de zijbeuken zijn bij een brand verloren gegaan. Wel kennen we nog de ontwerp tekeningen en van enkele schilderijen ook de proefversie. Voor officiële opdrachten maakte hij die altijd. Daarnaast maakte Rubens twee enorme schilderijen die moesten dienen om twee Jezuïten uit de beginjaren van de orde te verheerlijken: men wilde dat ze heilig werden verklaard. Op één schilderij werd Ignatius van Loyola afgebeeld, de stichter van de orde. Op het andere Franciscus van Xaverië, een van diens medewerkers. Dat schilderij hangt tegenwoordig in het Kunsthistorisches Museum van Wenen. We zien Franciscus preken over het Christendom. Dat wordt hoog in de lucht verbeeld: engelen houden een kruisbeeld vast, Maria houdt in een hand de wereldbol en in een andere hand de kelk. Achter Franciscus houdt een andere Jezuït de bijbel in de hand. Er is zo te zien door toedoen van Franciscus net een wonder gebeurd. Enkele mensen kijken ongelovig naar twee mannen die uit de dood lijken op te staan, nog gehuld in lendedoeken. Anderen richten zich vol ontzag naar de hoog tronende Franciscus. In een tempel worden afgoden vereerd. In paniek storten duivels en afgoden-vereerders zich ter aarde als ze de macht van het Christendom ervaren: ze worden getroffen door felle stralen  die uit de hemel afdalen, afkomstig van het als een amulet werkende kruis.

Een van de heidenen die wellicht bekeerd wordt op het schilderij is de “Chinees” van Rubens. Het is de eerste keer in het westen dat een Chinees is afgebeeld, zeker vijftig jaar eerder dan eerst werd aangenomen. Ook weer aardig om te zien hoe van de oorspronkelijke tekening die door Rubens is gekopieerd, de houding van de “Chinees” op dit schilderij is aangepast. Dat kennen we van hem. Hij maakte altijd eerst aparte afbeeldingen van personen en voorwerpen. Soms gebruikte hij ook afbeeldingen van mensen of dingen die hij al eerder had getekend. Daarna plaatste hij alles in de gewenste houding op zijn schilderij. Hij was een meester in het driedimensionaal weergeven van tekeningen. Nu eens liet hij je er van voren naar kijken, maar vaker vanaf opzij, net hoe het hem uitkwam. Voorwaarde voor Rubens was altijd: de persoon moest dynamisch worden weergegeven: je moest kunnen aflezen wat hij dacht en wilde, niet alleen door zijn gezichtsuitdrukking, maar ook door de weergave van zijn houding. Zo ook bij deze Chinees. De Chinees is duidelijk onder de indruk, hij deinst achteruit: ‘wat gebeurt hier!’

Franciscus van Xaverië preekte in Japan en op de Molukken en verrichtte daar wonderen, waardoor talloze inwoners van die landen zich bekeerden. Rubens kende de retoriek van de Jezuïten. Men vond het prachtig. En het heeft gewerkt… Franciscus Xaverius werd niet lang daarna heilig verklaard.

Meer artikelen die ik schreef waar Rubens een rol in speelt