Voor het stadhuis van Rotterdam staat het standbeeld van een van de grootste staatsmannen die Nederland ooit gekend heeft: Johan van Oldenbarnevelt. Rotterdam kent aan personen die een belangrijke betekenis voor de stad hebben bijna jaarlijks de  ‘Van Oldenbarneveltpenning’ toe. In het verleden is die penning toegekend aan mensen als Eduard Flipse, Jan Tinbergen en Valeri Gergiev.

Bijna vier eeuwen geleden, op 13 mei 1619, werd in Den Haag deze grote staatsman onthoofd. Hoe is dat toen zo gekomen? In juli 1617 vaardigde hij als raadspensionaris van de Republiek der Nederlanden een resolutie uit, waarbij elke nationale of gewestelijke synode werd verboden. Verder werd gerechtshoven verboden om zich bezig te houden met godsdienstige zaken. Ook stond daar in dat de troepen uitsluitend aan de staat dienden te gehoorzamen.

Deze zogenaamde “Scherpe Resolutie” leidde het einde in van Oldenbarnevelt, deze zo uiterst bekwame staatsman, die met tact, overredingskracht en bindingskracht al vanaf de tachtiger jaren van de zestiende eeuw de republiek Nederland levensvatbaar had weten te maken. De crisis is veroorzaakt door godsdienstige woelingen, de visie van de remonstranten versus die van de contra-remonstranten. Tot 1616 ging stadhouder Maurits van Nassau, de bevelhebber van de troepen, nog ter kerke bij een vrijzinnig dominee. Deze dominee probeerde Maurits op het rechte pad te houden met betrekking tot zijn amoureuze escapades. Dat lukte niet en niet lang daarna koos Maurits de kant van de strenge contra-remonstranten. Deze dreigden een splitsing in de staatskerk te willen aanbrengen, tot groot ongenoegen van Oldenbarnevelt, die wilde dat de eenheid bewaard bleef maar ook dat andersdenkenden niets in de weg werd gelegd. Vandaar zijn “Scherpe resolutie”.

Achter Oldenbarnevelt stonden op dat moment de meeste regenten, kunstenaars, kooplieden en mensen van aanzien. Achter Maurits stonden veel stadsgildes en onverzoenlijke strenge predikanten. Al jaren werd het land bestookt met vlug- en smaadschriften. Een van de schrijvers was  François  van Aerssen, een diplomaat die in Frankrijk volgens Oldenbarnevelt veel onrust veroorzaakte en daarom door hem was teruggeroepen. Sindsdien probeerde hij zich op Oldenbarnevelt te wreken. Door hem verdacht te maken op alle mogelijke gebieden. Oldenbarnevelt, die openlijk bevriend was met enkele remonstranten, was  zijn voornaamste doelwit. Maurits, tot nu toe loyaal, keerde zich in 1617 ook tegen de staatsman. De scherpe resolutie, waarbij Maurits de zeggenschap over de troepen dreigde te verliezen, gaf bij hem de doorslag. Hij pleegde een staatsgreep en liet op de universiteit van Leiden de Arminiaanse professoren vervangen. Ook in de belangrijkste vroedschappen van de steden moesten de Remonstrants gezinde personen aftreden. Vervolgens werd er een nationale synode georganiseerd, een schertsvertoning omdat er toen al geen sprake meer was van twee partijen die vrijuit konden spreken. De uitslag stond bij voorbaat vast. Remonstranten moesten vluchten. Als klap op de vuurpijl kwam er ook nog een schertsproces tegen Oldenbarnevelt, Hugo de Groot en nog enkele vooraanstaanden. Ook hier greep Maurits in door de jury zodanig samen te stellen dat de uitkomst duidelijk zou zijn. Zo plaatste hij  François  van Aerssen, de grootste “vijand” van Oldenbarnevelt, bij de rechters. Enkele mensen, onder wie Oldenbarnevelt werden ter dood veroordeeld en onthoofd. Hugo de Groot werd verbannen naar slot Loevestein. De vrijzinnigen waren de mond gesnoerd en zij zouden zich tot na de dood van Maurits ook niet meer durven roeren.

Waar doet me dat alles aan denken. De staatsgreep en alles daaromheen doet me denken aan de machtsgreep onlangs in Turkije. Erdogan als Maurits die het land laat zuiveren van andersdenkenden. Maar dit is Nederland. De mensen zijn nog steeds makkelijk op te hitsen. Je hebt ook nu weer een elitaire bovenlaag van kunstenaars en regenten. En je hebt Twitter, Facebook en Geen Peil, zoals je toen makkelijk spotprenten en smaad-pamfletten kon verspreiden. Verder heb je ook nog vijanden nodig. Nu zijn dat vooral vluchtelingen en geradicaliseerde of criminele moslims. Laten we gemakshalve zeggen uit Marokko. De regenten houden hun ‘de hand boven het hoofd’, geven hen zelfs huizen terwijl ‘de hardwerkende blanke jaren moet wachten op een huurhuis’. Toen had je katholieken, joden en nog erger: vrijzinnige protestanten. Verder waren er de Spanjaarden, ondanks het feit dat er al vanaf 1609 een bestand was. Maurits, zo beloofde hij, zou ons na afloop van dat bestand voor eens en altijd verlossen van de dreiging aan de grenzen. (Zoals we ook nu weer veilige buitengrenzen willen…) Samen met de predikanten wist hij het volk in de goede stemming te brengen. Het lot van Oldenbarnevelt was bezegeld. De Republiek kreeg meer dan ooit een staatskerk. Een calvinistische. De kerk van Gomarus, nog steeds de held van streng gelovige gereformeerden in Nederland. De andersdenkenden werden niet verdreven maar hen werd het leven zuur gemaakt. Velen vertrokken alsnog. De achterblijvers mochten in schuilkerken hun diensten blijven houden. Ze kwamen niet in aanmerking voor de meeste overheidsbaantjes. Ze konden ook nooit een adelsbrief krijgen. Hoewel de scherpe kantjes er van af gingen bleef deze toestand voortduren totdat Nederland onder de Fransen en na de vlucht van de Oranjes in 1794 godsdienstvrijheid kreeg.

Wat kunnen we hieruit leren. Wat is er toen fout gegaan? Gezegd wordt vaak dat Oldenbarnevelt nooit die “Scherpe Resolutie” had moeten uitvaardigen. Dat prikkelde de tegenpartij alleen maar om zich nog harder op te stellen. Wilders moet je geen proces aanspannen. Dat is koren op zijn molen. Maar ja. Er zijn in het verleden ook voorbeelden te vinden van staatslieden die je achteraf maar wat graag tijdig de mond had gesnoerd. Er is geen duidelijke oplossing ben ik bang. Maar je dient wel standvastig te zijn. Een lange termijn visie te hebben. Deze zul je moeten uitdragen en vooral ook in praktijk brengen. Iemand als Angela Merkel doet dat.

Oldenbarnevelt wilde geen synode. Een synode die de keuze van de staatskerk moest bepalen. Die andersdenkenden de mond moest snoeren. Er zou een landelijke ‘Van Oldenbarneveltpenning’ moeten komen. Die jaarlijks wordt toegekend aan mensen die in zijn geest proberen de eenheid te bewaren. Mensen die een standvastige, langetermijnvisie hebben.

Oldenbarnevelt wilde dat er geen kerkelijke synode werd georganiseerd. om redenen waarom ik tegen het organiseren van referenda ben. Laat politici een lange termijn visie verwezenlijken. Politici die je eens in de zoveel jaar kiest. Bemoei je er daarna niet meer mee. Gelukkig ben ik geen politicus, dan zou het me mijn kop kunnen kosten….

Zie ook:
Oldenbarneveldt
door Theun de Vries
1947 H.P. Leopold’s Uitg. MIJ N.V. Den Haag