In Boijmans is op dit moment een tentoonstelling met werk van Fra Bartolommeo (1472-1517) te zien. Deze Dominicaan werkte op een bepaald moment in Florence en was een volgeling van een ander lid van dezelfde orde, Girolamo Savonarola (1452-1498). Dominicanen worden ook wel predikheren genoemd. En dat is zeker in dit geval een goede benaming. Savonarola gedroeg zich als een profeet. Het einde der tijden naderde, er zou weer een zondvloed komen en uit het noorden kwam een heerser die het ware Christendom over de wereld zou brengen. De mensen moesten zich voorbereiden en een uiterst sober leven gaan leiden. Pracht en praal wees hij af en hij beschimpte de machthebbers dat ze de armen exploiteerden. Ook stelde hij de kerkelijke corruptie aan de kaak. Hij wilde met zijn bekeringen beginnen bij de jeugd en daar vond hij ook veel volgelingen.

Opeens leken zijn voorspellingen bewaarheid te gaan worden toen in september 1495 Karel VIII van Frankrijk Italië binnen viel en Florence bedreigde. Terwijl Savonarola onderhandelde met de Franse koning, verdreven de Florentijnen de regerende Medici. De Fransen spaarden Florence en trokken verder. Op aandringen van de monnik werd er een “volksrepubliek” gesticht. Florence zou het nieuwe Jeruzalem, het wereldcentrum van het christendom worden en “krachtiger en heerlijker dan ooit” worden volgens Savonarola.

De koning naderde intussen Rome, waar paus Alexander VI met omliggende heersers bondgenootschappen smeedde. Ook Florence werd uitgenodigd om troepen te sturen maar Savonarola weigerde. Daarop excommuniceerde  de paus hem. Maar ook in Florence begonnen na een tijd de tegenstanders zich te roeren en openlijk werd er twijfel uitgesproken of hij wel een door God gezonden profeet was. In 1498 weigerde hij een brandproef die moest uitmaken of hij inderdaad een goddelijke opdracht had, waarna de publieke opinie zich tegen hem keerde. Savonarola en twee van zijn broeders werden gevangen gezet. Onder marteling bekende Savonarola dat hij zijn visioenen en profetieën zelf had verzonnen. Op 23 mei 1498 werd hij in opdracht van kerkelijke en burgerlijke autoriteiten veroordeeld en opgehangen met twee volgelingen. De drie Dominicanen werden daarna verbrand op het centrale plein van Florence.  In Ferrara, de geboortestad van Savonarola, staat een indrukwekkend standbeeld van de boeteprediker dat ik een aantal maanden geleden nog zag.

Fra Bartolommeo schijnt op tijd de wijk te hebben genomen en zo de dans ontsprongen te zijn. Maar hij heeft nog lang in angst moeten leven. Twee jaar lang heeft hij niet geschilderd en zich terug getrokken.

Florence begon het oude leven weer op te pakken. Kunstenaars als Leonardo en Rafaël werkten er in het begin van de zestiende eeuw enkele jaren. Toen zij rond 1508 naar Rome vertrokken werd Fra Bartolommeo terug geroepen om het ontstane gat enigszins te vullen. Hij begon in het klooster een groot kunstenaarsatelier waar in korte tijd tientallen grote en kleinere kunstwerken tot stand kwamen. En hij werkte zorgvuldig. Voor hij aan het echte werk begon maakte hij eerst meerdere voorstudies.

Boijmans was al in het bezit van honderden van zijn tekeningen, bijna allemaal dus voorstudies van fresco’s en schilderijen.  In deze tentoonstelling worden een aantal van deze tekeningen getoond in relatie met de originele schilderijen of metershoge foto’s van fresco’s die uit Italië zijn overgekomen, waaronder het beroemde portret van Savonarola dat hij maakte.

Ook zie je er een getekend zelfportret van de kunstenaar.

Ik merkte dat ik waarschijnlijk te weinig zelf teken om al die voorstudies van de uiteindelijke kunstwerken interessant te vinden. Ja, je ziet dat hij van veel details een of meer aparte tekeningen maakte. Dat was normaal in de kunstwereld en dat bleef het nog lang, kijk maar naar iemand als Rubens. Maar om nu twintig tekeningen te gaan bestuderen rond één schilderij.. Dat is dus niks voor mij. Interessant vind ik wel het tijdsbeeld dat je tijdens het kijken naar de tentoonstelling en het volgen van de filmvoorstelling krijgt. Hoe kan iemand als Savonarola zoveel invloed krijgen? Er hangt in die tijd iets in de lucht. De eeuwwisseling staat er aan te komen. Reden voor bijgelovigen om zich van alles in de kop te halen. En er was natuurlijk van alles mis. In Florence, in Rome maar op heel veel plaatsen meer.  Luther, Calvijn, Zwingli: hun opkomst en succes zijn het directe gevolg van al die mistoestanden. En zoals Florence een tweede Jerusalem zou moeten worden zo wilden ook Jan Matthijs en Jan Bockelson in Münster een tweede Jerusalem stichten. Zij, de wederdopers van Münster, deden dat in het jaar 1534. Maar ook zij hebben het er niet goed van afgebracht. Matthijs sneuvelde bij een uitval naar de belegeraars van de stad en Jan Bockelson (Jan van Leiden) is met een aantal volgelingen wreed afgeslacht toen een jaar later de stad werd ingenomen door de eerder verdreven bisschop. Een vergelijkbare toestand zo’n 36 jaar na Savonarola. Maar dat gevoel van vrijheid blijft nog lang na-ebben. De protestanten krijgen op veel plekken vaste voet aan de grond. En het ontstaan van de Republiek Nederland is misschien ook wel een van de indirecte gevolgen van de onvrede die er was onder de mensen.

Erasmus schreef in 1509 de lof der zotheid. Een heerlijke satire. Bij monde van “de Zotheid” die samen met haar vijf dochters over de wereld heerst, worden allerlei menselijke dwaasheden aan de kaak gesteld. Behalve kerkelijke autoriteiten worden ook kooplieden, vorsten en wetenschappers bekritiseerd. Intussen probeerde in dat zelfde jaar Fra Bartolommeo  paarden te tekenen. Joris verslaat de draak. En zit intussen op een paard. Hoe moet je dat weergeven? Het lukte hem best aardig.