De vorige week was het volle maan en tegelijk waren er snel allerlei mistflarden zichtbaar. Dat deed me denken aan het prachtige lied “Nacht” uit “Pierrot Lunaire” van Arnold Schönberg.

Schönberg verbleef in de zomermaanden vaak in de alpen om er te genieten van de natuur en er rustig te kunnen componeren. Hij zal vast wel eens op een zomeravond uitgekeken hebben vanuit de hoogte naar beneden, in een dal. De zon gaat onder en het wordt gelijk een stuk koeler. Mistflarden dwarrelen door de lucht. Het vocht intensiveert allerlei geuren. Waar eerst nog alles liefelijk was begint het een beetje “unheimisch” te worden. Die donkere schaduwen, zijn dat bomen of struiken? Of wat staat daar, wat is dat? Moerasachtige geuren stijgen omhoog…

Zo beschrijft Albert Giraud (de Duitse vertaling is van  Otto Erich Hartleben) het invallen van de nacht. Maar dan gezien door de tragikomische clown Pierrot, die ook nog eens last heeft van maanziekte. Bij zo’n nacht worden alle beelden vervormd. Hij ziet het zo:

Schönberg is in 1912 Wenen ontvlucht. Hij vindt het er te kleingeestig worden. We zitten zo enkele jaren voor het begin van de eerste wereldoorlog. In Berlijn schrijft hij een theaterstuk voor de toneelspeelster Albertine Zehme. Zij heeft geen muzikale scholing en Schönberg ziet het als een uitdaging om toch voor haar te componeren. Hij heeft gelukkig wel de beschikking over een aantal muzikanten.  De basis vormen 21 gedichten. Deze 21 gedichten van de oorspronkelijk 50 gedichten van de Belgische dichter Giraud zijn door Hartleben geselecteerd en hij heeft ze in een meer logische volgorde gezet. De gedichtencyclus draagt de naam “Pierrot Lunaire” (de maanzieke Pierrot). Het stuk is op meerdere manieren vernieuwend: de zangeres “zingt” niet maar “spreekzingt”, je hoort het zogenaamde “Sprechgesang”. De precieze toonhoogte is daarbij niet van belang, er wordt geen toon vastgehouden maar elke toon wordt slechts aangezet. Het tweede vernieuwende element is de bezetting, die per lied wisselt. Maximaal zijn er vijf instrumenten tegelijk te horen. De klarinettist kan ook overstappen op basklarinet, zoals de fluitist ook kan overstappen op piccolo en de viool op altviool. Daarnaast is er nog een cello en een piano. Zo hoor je bij het zevende lied alleen een fluit als begeleiding of bij het veertiende alleen een piano. Bij het achtste lied, “Nacht”, dat ik hier bespreek hoor je piano, basklarinet en cello.Het lied  is het achtste lied van het geheel en tevens het eerste lied van de tweede cyclus van zeven liederen. In deze zeven liederen is de stemming steeds somber.

Schönberg schrijft als ondertitel bij dit lied: “passacaglia”. Deze oude dansvorm kenmerkt zich door een voortdurend repeterend basthema van een aantal maten. Iets dergelijks doet Schönberg ook, maar het gaat niet zozeer om een thema in de bas, het gaat meer om een kiemcel van drie noten, die het hele stuk door aanwezig is in een of meer van de partijen van de instrumenten. Het motief begint met E-G-Eb, een stijgende kleine terts gevolgd door een dalende grote terts. Als je het stuk analyseert zul je zien dat er geen moment valt aan te wijzen dat dit motief, op steeds andere toonhoogten, niet ergens aanwezig is. De lengte kan variëren. In het begin is het aanwezig in halve notenwaarden, vanaf maat 8 in achtste notenwaarden.

Hier een stukje van de partituur van het begin, waar je de kiemcellen omcirkeld ziet. In de eerste maten lopen ze over in de verschillende stemmen en overlappen ze elkaar, dit geef ik aan met lijntjes.

In maat 19 en volgenden wordt het gecombineerd met zijn omkering: de rechterhand speelt in achtsten steeds een dalende grote terts gevolgd door de stijgende kleine terts, de linkerhand heeft steeds het origineel.

Dit klinkt allemaal heel spitsvondig en is het feitelijk ook, maar alles staat in dienst van de tekst, van de tekst-uitbeelding en van de sfeer. Bij het deel vanaf maat 19 horen we de tekst “Und von Himmel erdenwärts” etc. De kiemcel-motiefjes in de piano beelden het dwarrelen van de mistflarden uit, die soms omhoog en soms omlaag gaan. Verder wordt er in het hele stuk sterk met registerwisselingen gewerkt, van PP tot FFF.

Hoe gaat Schönberg met de tekst om? Heel natuurlijk . De tekst heeft een ritmiek van zwaar licht, zwaar licht enz., een trochee. Ritmisch wordt deze trochee door Schönberg benadrukt door een gepuncteerd ritme. Bij “töteten der Sonneglanz” kun je het vlijmscherpe “töteten” met zijn drie “t”’s als zanger uitbeelden doordat daar in de partituur drie achtsten staan, nu niet gepuncteerd. Het toverboek (Zauberbuch) wordt heel lang gerekt, zodat je ook dat als een heel geheimzinnig boek kunt laten klinken. Slechts een keer moet de zangeres echt op toonhoogte zingen, ook zij krijgt dan in een uiterst laag register de kiemcel E G Eb. (Ik vind de uitvoering met Reinbert de Leeuw en de actrice Barbara Sukowa de mooiste die ik ken, helaas zingt zij op dat ene moment E G E. Daardoor wordt de consequente aanwezigheid van de kiemcel doorbroken, wat waarschijnlijk vrijwel niemand stoort. Ik ervaar het als een pijnlijke misser.)

Er zijn diverse opnames van dit lied. Luister naar de prachtige sfeer van het lied van de maanzieke Pierrot, hoe hij het begin van de nacht ervaart en zijn hart beklemd wordt door angstige gevoelens, veroorzaakt door zijn waandenkbeelden. Ik laat de genoemde opname met Barbara Sukowa en Reinbert de Leeuw met het Schönberg ensemble horen.

Niet alleen Pierrot had last van maanziekte. In het vijfluik “Kaos” van de gebroeders Taviani uit 1984 is de titel van het tweede deel “Mal di Luna”. Tot voor kort was deze Italiaans gesproken film in een slechte resolutie, maar toch, in zijn geheel te zien op youtube. Helaas niet meer.  De eerste tien minuten van de film hebben een “Hitchcock-achtige” lading, maar ook daarna blijf je geboeid kijken, alleen al om de spannende ontknoping. Het verhaal is van Pirandello, maar vooral natuurlijk de gebroeders Taviani: wat zijn zij toch filmische meester-vertellers, die daarnaast ook meesters zijn in het functionele gebruik van de geniale filmmuziek van Piovani. Ik heb de film thuis op DVD. Zeer de moeite waard! Langzame, betoverende beelden met een onderhuidse dramatiek van een buitenaardse schoonheid.