Acht metershoge grisailles. Wat betekenen ze? Waarom zijn deze geschilderd? Nieuwsgierig loop je onderzoekend door de zaal en probeert er achter te komen.

De kunstschilder De Lairesse (1640-1711) schrijft in zijn Groot Schilderboek dat grisailles (schilderingen in grijstinten) bezoekers die een huis binnenkomen zou moeten verheffen. Een moraliserende grisaille is daar dan op zijn plaats. Zo maakte hij voor het Amsterdamse herenhuis van Pieter Hunthum, koopman aan de keizersgracht, vier grisailles voor in de vestibule. Een daarvan had als titel “Het ijzeren tijdperk”. Het idee is: besef dat er niet altijd voorspoed is maar dat het tij kan keren. Waar eerst een balans is (de balans van vrouwe Justitia ligt op de grond) kan er ook disbalans komen, met oorlog tot gevolg. Bezoekers wisten dat ze op bezoek waren bij een vroom persoon die zijn steentje wilde bijdragen om de balans in evenwicht te houden. Een verstandige koopman dus.

Het idee van een grisaille is dat je er marmer mee kunt suggereren. Als je de juiste schaduwen weet te schilderen en genoeg kijkafstand hebt dan lijkt zo’n grisaille driedimensionaal. Dat is hier ook duidelijk het geval. Er wordt een enorme diepte verkregen door de donkere schaduw achter de gebaarde man links van de centrale strijder. Ook wordt er gesuggereerd dat er een lichtbron van rechts is. Dat zal waarschijnlijk in het huis van Pieter Hunthum ook zo geweest zijn, waardoor het effect nog sterker moet zijn geweest. Een meesterwerk wat mij betreft!

Deze acht metershoge grisailles vormen een onderdeel van de tentoonstelling “Eindelijk -De Lairesse” in rijksmuseum Twenthe in Enschede. De Lairesse moest vanwege een vete Luik ontvluchten en kwam terecht in Amsterdam. Daar was de kunstwereld inmiddels een eigen weg ingeslagen in vergelijking met die van de rest van Europa: de afnemers van kunst waren middenstanders en rijke kooplui in plaats van kerken, kloosters, koningen of hertogen. En die prefereerden vooral genrestukken, bloemstukken, winterlandschappen en dat soort zaken. De Lairesse, gewend om vooral voor de katholieke kerk te werken in Luik, kwam met meer verheven stukken zoals ze aan de Europese hoven gewenst werden: vooral mythologische en historische onderwerpen. We zien dat natuurlijk ook bij Rembrandt. Maar Rembrandt schilderde Claudius Civilus als een ruwe bolster met een blanke pit in plaats van als een eerbiedwaardig Germaans leider. Zijn historiestuk voor het stadhuis werd daarom afgekeurd, het was niet verheven genoeg. (Het doet me trouwens denken aan veel eerdere ontwikkelingen. In de vroege middeleeuwen mocht Christus alleen maar eerbiedwaardig worden uitgebeeld net als trouwens ook Maria. Maar vooral boven de alpen begon men Christus als gewoon mens weer te geven en Maria als moeder met al haar menselijke gevoelens. Italië paste zich pas later schoorvoetend bij deze nieuwe trend aan.)

De Lairesse schilderde dus niet als Caravaggio of Rembrandt de zelfkant van de samenleving. Maar De Lairesse kon wel erg goed schilderen. En hij wist ook in te spelen op wat de elite van Amsterdam wilde: meegezogen worden in de internationale vaart der volkeren en liefst zelfs er boven uitvliegen. Zo mocht de Lairesse ook een aantal lunetten in het nieuwe stadhuis schilderen. Eén voorbeeldstudie van alles wat er nog komen ging is bewaard gebleven. Uitgebeeld wordt de macht van Amsterdam als in een toneelstuk, met op de achtergrond een vloot met schepen. Engelen waken en doven brandend vuur. En toen gebeurde misschien wel het ergste dat een schilder kan overkomen: hij werd blind. Dus kon hij de opdracht niet voltooien. Geen enkele van de lunetten is uiteindelijk door hem verwezenlijkt.

In Enschede zie je de hele ontwikkeling van de schilder vanaf zijn Luikse periode totdat hij niet meer kon schilderen maar wel schilderles ging geven. Aan de hand van zijn lessen is zijn Schilderboek ontstaan, waarin hij al zijn technieken uitlegt en van voorbeelden voorziet. Het boek lag opengeslagen en leek me zeer inspirerend. Het is nog tijdens zijn leven in meerdere talen vertaald.

De Lairesse heeft ook de illustraties verzorgd van een medisch boek, waarin de structuur van botten, organen en dat soort dingen wordt uitgelegd. Hij mocht de plaatjes erbij maken. Als voorbeeld dienden de stoffelijke overschotten van terechtgestelde misdadigers. Behalve het boek zelf, twee pagina’s waren te zien, zag je ook een aantal voorstudies. Je kon zien dat bij een opengesneden rug daaronder de nog samengebonden handen van het slachtoffer waren getekend. Of de ingewanden van een vrouw met ernaast nog een arm. De anatomische les van dokter Tulp, maar nu niet die van Rembrandt maar van De Lairesse.

De tentoonstelling duurt nog tot en met komend weekend. Een prachtig overzicht. Maar wat is mijn mening over de schilder? In zijn eigen  tijd was hij beroemd. Dat kwam dus door zijn opdrachtgevers. Ik lees op dit moment het boek “De levens van Jan Six” van Geert Mak. Je leert daarin de opdrachtgevers van De Lairesse goed kennen. Een mooie aanvulling op de tentoonstelling eigenlijk. Maar na de classicistische tijd is de schilder enkele eeuwen volkomen verguisd geweest. Rembrandt werd vanaf de negentiende eeuw de echte held. Nog steeds zijn de meningen over de Lairesse verdeeld. Maar deze tentoonstelling probeert hem in ere te herstellen.

Zijn enigszins renaissancistische idee over kunst die volmaakt moet zijn spreekt me aan op het moment dat hij schoonheid schildert. Venus met Cupido. Tot drie keer toe kunnen we dat zien. Cupido heeft zich met een van de pijltjes bezeerd en Venus pakt hem die af.

Wat een prachtige japon op onderstaand schilderij, dat als thema de vrede heeft. Venus is niet alleen de godin van de liefde en schoonheid maar ook die van de vrede.Bij de toelichting lezen we dat De Vrede wordt gelauwerd door de personificatie van De Welvaart, herkenbaar aan de hoorn des overvloeds. Cupido houdt de vlam brandende, maar pas op: hij kan snel weer doven!

Op een ander schilderij zien we Venus en Cupido  als onderdeel van een historiserend portret, waarbij de hoofdpersonen Odysseus met Penelope en hun zoon Telemachus zijn.

Bij dit schilderij staat overigens een voor mij enigszins merkwaardige toelichting:

Naar mijn idee zie je Venus, de beschermgodin van Odysseus met haar zoontje, de gevleugelde Cupido, + de drie genoemde familieleden. Cupido lijkt Odysseus verliefd gemaakt te hebben op zijn vrouw. Zoals ook de echtelieden waarschijnlijk als gelukkig en een nog steeds verliefd stel uitgebeeld wilden worden, met hun zoon erbij. Zoals Odysseus na jaren omzwervingen was blijven houden van Penelope, en zij van hem. Venus zie je boven Odysseus, met een hand boven zijn hoofd zoals Cupido die onder zijn hoofd houdt. In haar hand houdt ze een rond voorwerp vast. Venus heeft vaak als attribuut een rond voorwerp als een spiegel. Je kunt niet goed zien wat in dit geval daar op staat. Achter Venus zien we aan de wand een een rond schilderij. Een vrouw met een puntmuts (dat is dan Penelope, links in het midden) zit aan een tafel. Achter de tafel staat een man (Odysseus) met een fonkelende pijl in de ene en een zware boog in de andere hand. De wapens waarmee hij zijn belagers (de vrijers) doodde, toen hij eindelijk weer teruggekeerd was in Ithaka, zijn kleine koninkrijk. Letterlijk zien we hierdoor dat het gaat om een gehistoriseerd portret.  Zo wordt er een relatie gelegd tussen de mensen op het schilderij en de geportretteerden.  Hieronder de twee slecht zichtbare details: het ronde portret en het ronde voorwerp in de handen van Venus.

Vrede en liefde. Dat kon de Lairesse goed schilderen. En zijn schilderboek met voorbeelden en uitleg lijkt me nog steeds de moeite waard. En zijn weergaloos mooie grisailles! Een vreemde eend in de bijt, zo tussen Jan Steen, Rembrandt, Ruysdaal en al de andere zo bekende Hollandse schilders van de Gouden Eeuw. Eindelijk – De Lairesse!