Wie is de grootste en belangrijkste Spaanse koning in de Spaanse geschiedenisboeken? Dat is Philips II. De koning die door veel Nederlanders juist gezien wordt als de grootste schurk aller tijden, de man die Alva op ons afstuurde. Maar in Spanje zien ze dat dus heel anders.

‘Daar gaan we weer’, dacht de Heerlense historicus Jos Mosmuller (63) vorig jaar geregeld bij het zien van de talrijke televisiedocumentaires over de Tachtigjarige Oorlog. Weer werd deze episode vooral vanuit noordelijk, Hollands, perspectief belicht. Weer bleven de lotgevallen van de zuidelijke gewesten dus onderbelicht. En weer viel Willem van Oranje veel welwillendheid ten deel. Aldus een artikel in de Volkskrant op 22 januari.

Ik ben geen historicus maar ik heb vrij veel gelezen over die tijd en ik denk er ongeveer eender over. Waarom kijkt Spanje om te beginnen zo anders aan tegen Philips II dan wij dat doen? Deze vorst werkte sterk samen met de paus en was zo de leider van de contrareformatie, de beweging die in gang gezet was om alle misstanden in de katholieke kerk te bestrijden en door allerlei maatregelen de kerk weer zijn aloude plek te geven. Veel van wat hij deed had daarmee te maken. Dankzij zijn sterke leger kon hij zijn macht steeds verder uitbreiden, vooral gedurende de eerste helft van zijn regeringsperiode. Op verzoek van de paus versloeg hij in 1571 de Turken in de Slag bij Lepanto. Het was een heilige missie. Ook moesten de Nederlanden behouden blijven voor het katholieke geloof. Ook dat was een onderdeel van die missie. In 1580 overleed de koning van Portugal kinderloos. Daar er geen opvolger was en de moeder van Philips een Portugese prinses was, wierp hij zich op als koning van Portugal met al de lucratieve koloniën. Dit was duidelijk géén geloofskwestie maar een geldelijke zaak. Dat geld had hij nodig voor zijn heilige oorlogen. Maar de Portugese bevolking pikte dat niet. Philips haalde een groot deel van zijn troepen terug uit de Nederlanden om Portugal te gaan bezetten, het bezit van dat land was even belangrijker dan het bezit van de Nederlanden. Hierdoor vocht hij een tijdlang op twee fronten. En daardoor kreeg de opstand in de Nederlanden plotseling meer kans. Toen niet veel later Engeland de Nederlanden ging steunen en Philips een belangrijke zeeslag verloor kregen de Nederlandse opstandelingen echt lucht.

Na de annexatie van Portugal en zijn koloniale bezittingen in de jaren 1580 was Philips II heerser over misschien wel het grootste rijk dat ooit bestaan had. Wat als hij in 1561 vrede had gesloten met de Turkse sultan, zodat hij zijn Spaanse elitetroepen niet uit de Nederlanden had hoeven terug te roepen? Hadden de Nederlandse edelen dan ook zulk hoog spel durven spelen? En daarna had je dus zoals gezegd de oorlog om de troon van Portugal, en de zee-oorlog. Ook nog later zijn er momenten geweest dat de Noordelijke Nederlanden ternauwernood ontsnapt zijn aan een volkomen nederlaag tegen de Spaanse troepen. In dat geval zouden ze net als de Zuidelijke Nederlanden nog tot de Franse revolutie onderdeel zijn geweest van eerst Spanje, later Oostenrijk. Nederland heeft gewoonweg veel geluk gehad. Veel over dit alles kun je lezen in “de Republiek”, van Jonathan Israel.

De opstand tegen de Spanjaarden, en trouwens ook de godsdienstige onlusten zijn begonnen in de Zuidelijke Nederlanden, met name in Antwerpen. Amsterdam was toen nog heel braaf katholiek. Het centrum van de militaire macht in de Nederlanden lag toen vooral in Brussel, waar ook het bestuurscentrum was. Zo konden gebieden die zich meer in de periferie bevonden, met name Holland, het langer volhouden en door meer geluk als wijsheid zelfs zo lang dat er een eigen natie kon ontstaan.

Het paleis van de Nassaus in Brussel

Wat waren de drijfveren van Willem van Oranje? Hij was na de actie van de edelen in Brussel waar hij wijselijk niet bij was geweest zijn bezittingen in Brussel kwijtgeraakt en hij hoopte met een militaire actie die weer terug te kunnen krijgen. Dat zeg je natuurlijk niet. Dus er waren ook nobele motieven nodig om een opstand te kunnen legitimeren. Hij zelf was al twee keer van geloof veranderd. (zie ook https://www.absolutefacts.nl/royalty/actueel/het-geloof-van-willem-van-oranje.htm) Telkens vooral vanwege zijn nieuwe huwelijken (Hij is vier keer getrouwd geweest). Waarschijnlijk maakte het hem allemaal niet heel veel uit. Toen hij van katholiek naar luthers switchte bezwoer hij koning Philips II dat hij dat vanwege zijn huwelijk wel moest doen. Maar hij zou in de praktijk gewoon katholiek blijven. Philips die toen nog een goede verhouding had met onze vader des vaderlands ging hier schoorvoetend mee akkoord, maar het markeert het begin van een verstoorde relatie. Willem van Oranje was er zich intussen van bewust dat hij beter niet op één paard kon gaan wedden. Dus hij wilde de katholieken niet buitenspel zetten. Zo was hij voor godsdienstvrijheid. En hij maakte de opstand tot vooral een godsdienstmissie, naast natuurlijk dat hij de Nederlanden wilde bevrijden van het Spaanse juk. En hij wilde dus vrijheid voor de protestanten zonder de katholieken de oorlog te verklaren. Ondanks het feit dat Nederland een republiek werd met een staatskerk, die van de gereformeerden, kwam er dankzij onder meer Willem van Oranje in de grondwet te staan dat andersdenkenden niet mochten worden vervolgd. Ze werden gedoogd. Het Nederlandse gedoogbeleid is al heel oud…

Willem van Oranje maakte gebruik van een leger van huurlingen. Dat waren avonturiers die moeilijk in het gareel te houden waren, vooral als de soldij of de foeragering niet goed functioneerden. En dat was bij Willem van Oranje vaak het geval. Net als bij Alva trouwens, alhoewel de discipline daar waarschijnlijk beter was. De Duitse huurlingen van Willem van Oranje waren meest luthers. Kerken en kloosters waren vaak nog rijk, daar viel wat te halen. Zo plunderden ze in 1572 Roermond, en wie in de weg stond werd zonder pardon afgemaakt. Er zijn verschillende bronnen die iets meer vertellen over wat er daar gebeurde. Er zal ook wel het een en ander aangedikt zijn om de brute Hollanders vanuit katholieke, Spaanse kant, zwart te maken. Vast staat dat minstens 12 monniken en ook nog enkele leken (de kok) van het Kartuizer klooster werden vermoord. Andere bronnen vertellen over nog veel meer slachtoffers en ook over plunderingen van andere kloosters. Mensen in Zuid-Limburg die het leger van Willem van Oranje daar zagen doortrekken beschreven het als een grote bende, het had niets te maken met een geordende troepenmacht. Willem van Oranje heeft uiteindelijk met al zijn veldtochten dan ook niets bereikt. Meerdere keren moest hij richting Brussel zijn morrende leger ontbinden omdat hij er geen vat meer op had. De ontslagen huurlingen trokken dan vaak nog jaren in groepjes door de Zuidelijke Nederlanden en teisterden met name het platteland.

Philips II had teveel aan zijn kop. Na zijn dood in 1598 bleken in de Noordelijke Nederlanden mensen als Maurits en Oldenbarnevelt in staat om de natie militair en ook bestuurlijk vorm te geven. Zo kwam het met de jonge Republiek toch nog goed. Maar de mensen in de randgebieden die zeker door de contrareformatie overtuigd katholiek waren gebleven, waren bewoners van gebieden die slechts dienden om West-Nederland te vrijwaren van buitenlandse aanvallen. Frederik Hendrik liet het prachtige middeleeuwse kasteel van Valkenburg, hoog op een heuvel gelegen, in de lucht vliegen nadat hij Zuid-Limburg had weten te veroveren. Hij wist dat de Spanjaarden weer zo terug konden komen en de verdediging van zo’n kasteel zou hem teveel moeite kosten. Dus: laten ontploffen die boel. Tactiek van de verschroeide aarde…

Het juichverhaal van de tachtigjarige oorlog verdient nuancering en aanvulling. Ik heb een redelijk genuanceerd beeld gekregen denk ik door allerlei boeken en artikelen te lezen. Ik geef hier onder een lijst.

• De Tachtigjarige Oorlog. (Drs. B.G.J. Elias , Fibula-van Dishoeck. Haarlem. ISBN 90 228 3998 2)
• De Tachtigjarige oorlog, deel 2: 1609-1650. Behalve de oorlogshandelingen en omstandigheden worden 3 hoofdstukken gewijd aan resp. het economische leven, de sociaal culturele verhoudingen en de religieuze verhoudingen rond 1650 in de Republiek Nederland. Veel interessante informatie. Haarlem. ISBN 90 228 3998 2
• Alva en de tiende penning, Ferdinand H.M. Grapperhaus. Zeer degelijk boek waardoor je je kunt verplaatsen in zowel de overwegingen van Alva als die van vooral de stedelingen. De Walburg Pers 1984.
• Het hof van Willem van Oranje, Marie-Ange Delen. Uitgeverij Wereldbibliotheek Amsterdam, ISBN 90 284 1942x. Over alles wat er aan het hof van Willem van Oranje gebeurde, wat er werd gegeten en meer, ook vergeleken met andere hoven uit die tijd. Uitgewerkt proefschrift uit 2001. In het slotwoord wordt Willem van Oranje uitgebreid beschreven als vooral een zeer behoudend en conservatief persoon.
• Huurling in de Lage Landen 1572-1574 (Duncan Caldecott-Baird, 1977 Fibula-van Dishoeck. Haarlem. ISBN 90 228 3999 0). Zeer uitgebreide inleiding over alle krijgshandelingen in de betreffende periode en over de manier van oorlog voeren. Daarnaast ooggetuigenverslag en tekeningen van Walter Morgan, huurling bij Willem van Oranje, met commentaar van de schrijver.
• Kritische studie over de oorlogvoering van het Spaanse leger in de Nederlanden tijdens de XVIe eeuw. Deel VII: het begin van het offensief tegen de Vlaamse provinciën (1582). L. van der Essen. 1958. Paleis der academiën, Brussel
• De Spaanse Inquisitie. Tussen geschiedenis en mythe. Robert Lemm. Kok Agora, Kampen. ISBN 90 391 0034 9. 1993. Schets van de geschiedenis van de Spaanse inquisitie tot rond 1600. Hierbij ruim aandacht voor Europese geschiedenis in het algemeen. Daarna over de blik van de geschiedenis later op dit onderwerp. Hoe tot in de 20e eeuw vanuit verschillende ogen telkens weer naar dit onderwerp gekeken wordt. Zeer hoogstaand en erudiet geschreven werk.
• De Republiek. (Jonathan I. Israel, 1995 Uitgeverij van Wijnen Franeker, ISBN 90 5194 221 4). Zeer uitgebreide beschrijving van de politieke en culturele ontwikkeling van de Republiek van de Zeven Verenigde Provinciën. (1587-1805). Een van de beste boeken over de republiek wat mij betreft.
• Legertochten tussen Maastricht en Mook sedert 1568 tot 1575 en gelijktijdige belastingen en inkwartieringen te Elsloo. Meullener. Artikel van 188 pagina’s in Publications 1888.
• Krijgsbedrijven van Alexander Farnese in Limburg en aangrenzende gewesten (1578 en 1579) Thomassen. Uitgebreid artikel van 120 pagina’s, met prachtig nagetekende lito’s van kaarten uit 1579, Publications 1890.
• De beoordeling van Alva en van Oranje, voorkomend in het opstel: legertochten tussen Maastricht en Mook (1568-1575). Verweer van Meullener (20 pagina’s) op kritiek gegeven door hoogleraar Fruin op eerder artikel. Publications 1890
• Spaanse bijdragen tot de geschiedenis onzer voorvaderen der zestiende eeuw. Juan Christobal Calvete de Estrella vergezelde Philips op diens reizen. Verslaglegging hiervan in een werk “El felicissimo viaje d’el muy alto y poderoso principe don Phelippe, desde Espana a sus terrias de la baxa Alemana”, 1552 uitgegeven te Antwerpen. (700 pagina’s). Uittreksels en stukjes vertaling in dit artikel. Thomassen, Publications 1892.
• Verhaal der wreedheden te Roermond tegen de geestelijken gepleegd 23 juli 1572, naar een gelijktijdig Italiaans verhaal. In de bibliotheek van Gent wordt een boekje bewaard. Het bevat een verhaal in de vorm van een brief, waarschijnlijk afkomstig van een vluchteling van het Spaanse garnizoen nadat de Staatsen de stad hadden ingenomen. Het is slechts enkele dagen na de moordpartij opgeschreven. Origineel in Italiaans. Flament, artikel van 9 pagina’s in Publications 1903.

Op mijn website over Limburg staat ook het een en ander: www.voorouderslimburg.nl

Hier kun je bij het onderdeel geschiedenis van Maastricht ook een artikel vinden dat gaat over de diverse belegeringen van deze stad: belegeringen Maastricht