Als Bach voor een stad had gewerkt waar een operahuis was geweest dan was hij waarschijnlijk de beste operacomponist van zijn tijd geweest. Maar wie zijn kerkelijke werken kent, en niet alleen zijn passies, weet dat hij ook bij die composities eigenlijk als een operacomponist werkte. Elke tekst die hij aangeleverd kreeg voor een kerkelijke viering werkte hij min of meer uit met de dramatiek die bij een opera hoort.

Hij was niet de enige. Ik laat nu drie fragmenten horen die door een andere componist geschreven zijn. Ook dit is liturgische muziek. Het gaat om een mis die uitgevoerd had moeten worden ter gelegenheid van de bisschopswijding van een vriend van de componist.

Een fragment uit het Credo:
Et incarnatus est de Spiritu Sancto, ex Maria Virgine,
En (ik geloof) dat hij tot vlees gemaakt is door toedoen van de Heilige Geest, in het lichaam van de maagd Maria.
Et homo factus est.
En hij is mens geworden.
Crucifixus etiam pro nobis, sub Pontio Pilato
En dat hij gekruisigd is voor ons, tijdens het bewind van Pontius Pilatus
Passus et sepultus est
En dat hij heeft moeten lijden en daarna is begraven

De incarnatie door de Heilige Geest in het lichaam van Maria is een kerkelijk wonder. De muziek begint superzacht en sfeervol. Eerst horen we de tekst eenstemmig in het mannenkoor. Als deze herhaald wordt door de solisten, nu met tekstimitatie, beeldt de begeleiding het wonder van de onbevruchte ontvangenis van Maria door toedoen van de heilige Geest uit. De Heilige Geest wordt vaak weergegeven door een duif. Bij deze componist horen we vogelgekwetter die deze wonderlijke daad begeleid. Het maakt het tot een lyrisch en liefdevol geheel, lyrisch vooral door de trillers van de fluit.
Hierna komt het tekstdeel: “et homo factus est”, en hij is mens geworden. Heel nadrukkelijk worden alle woorden neergezet, zowel door de tenor als door het volledige koor. Ik voel hierbij twee aspecten in de muziek. Maria is bevrucht, er is een nieuwe mens gemaakt. Dus dat is het vervolg op het wonder. Maar tegelijk: God heeft zich verwaardigd om in de gedaante van een méns tot ons te komen: hij heeft een méns gemaakt. om ons te redden. Dit alles zit naar mijn gevoel in de lading van de muziek.
Na de laatste keer “factus est” komt er een plotselinge modulatie die het spannende vervolg voorbereidt: het lijdensverhaal, dat begint met het woord: “crucifixus”. De lettergrepen “cru” en fix” (vastmaken aan het kruis) krijgen niet alleen in de zang extra aandacht maar je hoort de pijn ook in de instrumentale accenten, vooral de derde keer als de sopraan deze woorden heeft. “Sub Pontio Pilato” wordt zeer nadrukkelijk eenstemmig gezongen: de opdracht tot kruisigen klinkt als een rechterlijk bevel, gegeven door Pontius Pilatus. Onmiddellijk daarna klinkt een aantal keren achter elkaar heel smartelijk en enigszins lang gerekt: “passus”, hij heeft geleden. Tot slot horen we hoe Jezus in de aarde terecht komt: “sepultus est”, hij is begraven. De tekst vanaf “Sub Pontio Pilato” wordt nog een keer herhaald, nu wordt de ter aarde bestelling op het einde nog meer plastisch uitgebeeld: “et sepultus est” wordt op een toonhoogte bijna gefluisterd. Ook de instrumenten doen er aan mee dat je voelt hoe het lichaam tot as wordt.

Uit het Sanctus Benedictus:
Zowel bij het deel “Sanctus” als het daaropvolgende deel “Benedictus” begint de componist met een instrumentale inleiding, waar hij als speelaanwijzing toevoegt: “Ingetogen”.
Benedictus qui venit in nomine Domini! Osanna in excelsis.
Gezegend is hij die komt in de naam van de Heer. Hosanna in den Hoge.

We hebben bij deze muziek even tijd om in stilte te bidden. Tegen het einde wordt de muziek iets dramatischer door chromatiek. We horen een zogenaamd “Napels-akkoord” en enkele verminderde septiem-akkoorden. Maar het gebed blijft ingetogen, de sfeer verandert niet wezenlijk. Vlak voordat dan eindelijk de zangers het benedictus laten horen komt er in de hoogte een ijle klank die deze tekst voorbereidt.

Uit het Agnus Dei:
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Lam Gods, dat wegneemt de zonden van de wereld, heb medelijden met ons.

Het tempo is langzaam. Er is een belangrijke rol weggelegd voor de fagot die aan de melodie van de bas voorafgaat. Het woord “peccata” wordt instrumentaal in de lage hoorns uitgebeeld en klinkt “zondig” (pec-ca-ta- op een toon). “Peccata mundi” wordt zeer laag gezongen, “miserere nobis” hoger. Het antwoord op deze bassolo komt iets verderop in het mannenkoor. Na dit alles horen we de tekst nogmaals, nu gezongen door de tenor en de alt, en iets later het hele koor. Het kwetsbare lam, “Agnus Dei” blijft hoorbaar door de tragische melodie en zetting. Op het einde blijft slechts de vraag van de mens aan dat Lam Gods over: “heb medelijden met ons”, “miserere nobis”. Eerst heel ingetogen, maar steeds meer indringend. Dan volgt er een modulatie naar majeur, als inleiding op het hier niet weergegeven tweede deel van het Agnus Dei.

Ik hoor in al deze delen de persoonlijke gebedshouding van de componist, die naar mijn idee heel anders is dan gebruikelijk. En tegelijk hoor ik opera trekjes. In een later blog kom ik hierop terug en zal ik ook meer over de componist vertellen en de tijd en de plaats waar deze mis geschreven is. Ik ben trouwens benieuwd of er mensen zijn die deze muziek herkennen.