Na de dood van Jezus is er verwarring en een sterk gevoel van onbestemdheid bij zijn volgelingen. De hoera-stemming van ‘Hij is verrezen’, die is er nog lang niet. Zo lopen de dag na Pasen enkele volgelingen richting Emmaüs en een voorbijganger sluit zich bij hen aan. Hij luistert naar hun verwarde verhalen, ze hebben het over Jezus en over al de profetieën. Ze zijn bang en vol twijfel. In het stadje aangekomen is het inmiddels donker geworden. Ze vragen de vreemdeling: ‘wil je niet met ons mee eten?’ Hij schuift mee aan de avonddis. In de loop van de avond komen ze er langzaam achter wie de vreemdeling eigenlijk is, en als het uiteindelijk tot hen doordringt dat ze feitelijk Jezus zien zijn ze toch nog vol ongeloof. Dit moment is meesterlijk weergegeven door Caravaggio.

Caravaggio maakt optimaal gebruik van het contrast licht-donker. Christus is letterlijk het licht. Zijn zegenend gebaar moet vertrouwen geven. Zijn leerlingen zijn nog in het donker en hun onrustige twijfelende gebaren illustreren hun verwarring.

In Cantate BWV 6 (geschreven voor tweede Paasdag 1725) worden dergelijke gevoelens ook muzikaal uitgebeeld. Zo horen we in het openingskoraal de tekst uit Lucas 24:29 “bleibet bei uns”. Bij Lucas is het de letterlijke vraag van de leerlingen aan de vreemdeling die ze onderweg tegenkwamen als ze in Emmaüs aankomen, bij Bach is het veel meer de ontreddering van de mensheid die zijn leider kwijt is en hem terug wil. Midden in het openingskoraal klinkt een fuga, zeven keer wordt de tekst “Bleibet bei Uns” in lange noten gezongen, dwars door de snelle fuganoten heen. Daarnaast horen we deze lange noten ook nog twee keer puur instrumentaal. Dit fragment eindigt met, over vier octaven unisono door het hele koor, een lange “G”: Bleib bei uns, gevolgd door de nadrukkelijke vraag in een meerstemmige homo-ritmische zetting, met nogmaals diezelfde vraag, eindigend op de nadrukkelijk smekende, vragende dominant.

Deze cantate heeft zes delen, en in de meeste delen overheerst de droevige, onbestemde sfeer alhoewel Bach ons ook aanmoedigt standvastig te blijven. Het tweede deel wordt gezongen door een countertenor, het is een smeekbede: “Bleib, ach bleibe unser Licht, weil die Finsternis einbricht.” (Blijf, och blijf toch ons licht als de duisternis invalt). Letterlijk is het weer de tekst van Lucas waarin staat dat het donker wordt, maar nu horen we hoe de donkerte licht kan worden, door een gebed. De hobo da caccia klaagt met de countertenor mee. De “Finsternis” wordt niet alleen uitgebeeld door dalende tonen, alsof de zon verdwijnt, maar de bijbehorende akkoorden versterken het gevoel ten zeerste. In onderstaand partituurfragment zie je hoe het “Licht” door stijgende lijnen wordt uitgebeeld, de “Finsternis” door dalende lijnen. De drie omcirkelde akkoorden op het einde, alle drie mineur-akkoorden, maken de sfeer extra mistroostig. Het laatste van de drie, Dbm, is een zogenaamd “moll-dur-akkoord”, je zou op die plaats een majeur-akkoord verwacht hebben. Een prachtig effect.

Het derde deel wordt gezongen door een vrouwenkoor. Deze ijle vrouwenstemmen klinken als het ware in de nacht. De majeurtoonsoort staat hier voor de hoop van de mensen. Een beweeglijke cello (violoncello piccolo) geeft misschien tegelijkertijd de innerlijke onrust weer van die mensen, ik las ook ergens dat de nachtelijke sterren er mee zouden kunnen zijn uitgebeeld.
Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ, weil es nun Abend worden ist, dein göttlich Wort, das helle Licht, lass ja bei uns auslöschen nicht. In dieser letzt’n betrübten Zeit verleih uns, Herr, Beständigkeit, dass wir dein Wort und Sakrament rein b’halten bis an unser End. (Ach blijf bij ons heer Jezus Christus, terwijl het nu avond is geworden. Laat uw goddelijke woord, dat heldere licht, niet bij ons gedoofd worden. In deze droeve tijd, geef ons heer, doorzettingsvermogen, zodat we uw woord en sacrament tot het einde toe kunnen vast houden.)

De kern van deze cantate zegt: we zijn alleen, maar we willen niet alleen zijn: “blijf bij ons!” Dat is een universeel gevoel dat iedereen misschien wel eens zal ervaren. Als iemand ernstig ziek is of zelfs al is overleden, we willen niet alleen achterblijven. Of hoe iemand zich voelt na een scheiding. Of na het gedwongen verlaten van zijn geboortegrond. Het gevoel van wanhopige vluchtelingen die graag weer houvast hebben. Bach zegt dat het houvast in het geloof ligt. Hij geeft je hoop. Het eerste, primaire gevoel is eenzaamheid, duisternis. De muziek van Bach is ondanks alles troostvol, voor ieder die er voor open staat.

De complete muziek van deze cantate, gezongen door het Monteverdikoor en orkest onder leiding van John Eliot Gardiner met als solisten Angharad Gruffydd Jones, sopraan, Daniel Taylor, countertenor, James Gilchrist, tenor en Stephen Varcoe, bas kun je hieronder vinden. De opname is gemaakt op 24 en 25 april 2000 in de Georgenkirche in Eisenach.

BWV 6 Bleib bei uns, denn es will Abend werden (1725)

1. Coro Bleib bei uns, denn es will Abend werden, und der Tag hat sich geneiget.
2. Aria: Alt Hochgelobter Gottessohn, lass es dir nicht sein entgegen, dass wir itzt vor deinem Thron eine Bitte niederlegen: Bleib, ach bleibe unser Licht, weil die Finsternis einbricht.
3. Choral: Sopran Ach bleib bei uns, Herr Jesu Christ, weil es nun Abend worden ist, dein göttlich Wort, das helle Licht, lass ja bei uns auslöschen nicht. In dieser letzt’n betrübten Zeit verleih uns, Herr, Beständigkeit, dass wir dein Wort und Sakrament rein b’halten bis an unser End.
4. Recitativo: Bass Es hat die Dunkelheit an vielen Orten überhand genommen. Woher ist aber dieses kommen? Bloß daher, weil sowohl die Kleinen als die Großen nicht in Gerechtigkeit vor dir, o Gott, gewandelt und wider ihre Christenpflicht gehandelt. Drum hast du auch den Leuchter umgestoßen.
5. Aria: Tenor Jesu, lass uns auf dich sehen, dass wir nicht auf den Sündenwegen gehen. Lass das Licht deines Worts uns heller scheinen und dich jederzeit treu meinen.
6. Choral Beweis dein Macht, Herr Jesu Christ, der du Herr aller Herren bist; beschirm dein arme Christenheit, dass sie dich lob in Ewigkeit.

Andere stukjes die ik schreef naar aanleiding van een cantate van Bach