Zaterdag was ik met mijn vrouw in Middelburg. Wat een heerlijke stad om door heen te slenteren. Vooral ook om historie te voelen, te zien.

We liepen langs de christelijk gereformeerde kerk in het centrum en op een bijbehorend bordje stond dat hier vóór de reformatie een Gasthuis met kapel gestaan had. Het gasthuis was inmiddels verdwenen maar de kapel, nu dus christelijk gereformeerde kerk, staat er nog. Gasthuis en kapel waren gewijd aan de H. Barbara en een beeldje uit de tijd van de bouw van de kapel stond nog in een nis. Er bij stond als jaartal 1492.

Zou dat beeldje ook uit 1492 komen? In dat geval: het beeldje heeft dan de beeldenstorm overleefd. Bij nazoeken is dat niet onmogelijk. In 1566, toen de beeldenstorm in Vlaanderen begon, sloeg die al snel over naar Walcheren. Middelburg en nog een aantal plaatsen bleef dit lot bespaard. Maar: een vriend van me  zag het meteen, nee dus!  De stijl klopte niet. En toen ook ik zelf wat beter keek, wat heeft ze in haar hand? Barbara heeft meestal een toren in haar hand, maar dit is denk ik de zalfpot van Maria Magdalena. Wat doet Maria Magdalena in een nis van de Barbarakapel?

Nu iets over het gebouw. Tot 1866 bleef het Barbaragasthuis als ziekenhuis van Middelburg bestaan, toen kwam er nieuwbouw. De bijbehorende Barbarakapel heeft in de loop van de tijd verschillende functies gehad, o.a. hervormde kerk vanaf 1589, even weer katholiek in 1789, vanaf 1845 gereformeerd.

Ik probeer me een beeld van de geschiedenis te vormen en in dit geval van de tijd dat de kapel gebouwd is. Columbus had net Amerika ontdekt. Hij reisde terug naar Spanje en moest helemaal omvaren richting Barcelona omdat in het zuiden van Spanje toen nog de arabieren het voor het zeggen hadden. Behalve Zuid-Spanje was het grootste deel van Europa katholiek, ja Rooms-Katholiek. Beeldjes van Barbara werden overal gemaakt. Beeldhouwers werkten vaak vanuit eerdere voorbeelden, net als schilders. De ateliers van Brussel en Antwerpen waren beroemd en daar kon je zien hoe het moest. Barbara, vroeg-Christelijke heilige, wordt meestal weergegeven met een toren. Haar vader sloot haar op in een toren omdat ze haar Christelijke geloof niet wilde afzweren.

Ik heb het beeldje van Middelburg naast echte Barbara-beeldjes uit de tijd van de bouw van de kapel gezet. Links zie je het hoofd van “de Barbara uit Middelburg”, in het midden die van de Onze Lieve Vrouwe Basiliek van Maastricht en rechts een fragment van een Barbarabeeld dat te zien is in het Catharijneconvent van Utrecht. Dit laatste beeld komt uit Mechelen. Het beeld uit Maastricht komt van een anonieme maker uit waarschijnlijk Maastricht of omgeving, van het beeldje uit Middelburg weet ik noch de tijd noch de plaats waar het gemaakt is.  De “Barbara uit Maastricht” draagt een kroon en houdt een ronde toren vast met een spitse top. De “Barbara uit Mechelen” heeft een wat meer ovaal gezicht, de toren is hoekig met een meer stompe spits en haar hoofddeksel lijkt op een soort pet. De “Barbara uit Middelburg” heeft een hoofddeksel zoals denk ik gebruikelijk was in de gegoede kringen in die tijd.
Hoe is hun blik? De “Barbara uit Middelburg” kijkt een beetje wezenloos, weinig uitgesproken. Maar afgezien dat het om een Maria Magdalena gaat is alles van het Middelburgse beeldje een beetje nep. De Maastrichtse Barbara kijkt hovaardig, standvastig maar ook enigszins triest, de “Barbara uit Mechelen” vind ik vooral een zielige blik hebben. In haar zie je vooral “de eenzaamheid van de toren”. Persoonlijk vind ik die uit Maastricht het meest geslaagd: Barbara heeft minachting voor haar vader, is standvastig, maar tegelijk eenzaam. Vooral die standvastigheid is iets wat de gelovigen als voorbeeld dienden te nemen.

Terug naar de tijd van de bouw van de kapel. In 1492 was er al een zekere crisis in de kerk, er waren zeer veel praktijken die in strijd waren met de christelijke wetten, zoals echtbreuk, overspel en allerlei andere vormen van wetteloosheid. Het werd daarna alleen nog maar erger, niet voor niets zien we hoe Luther en Erasmus hier over schrijven en praten in het begin van de 16e eeuw. Maar er waren ook kloosters die, onder invloed van de broeders van het Gemene leven van Deventer (Geert Groote), eenvoud en christelijke deugden opnieuw uitdroegen. In rijke steden gaven gilden en broederschappen veel geld uit aan het versieren van hun kerken en ziekenhuizen met altaren, beelden,  schilderijen en meer. Ook waren er rijke kapittels en kloosters. Zij waren meestal de opdrachtgevers.

In de Katholieke kerk is Barbara een van de Veertien Noodhelpers. Daarnaast is zij patrones van mijnwerkers en bergbouwers (ze werd als door een wonder door een berg opgenomen om aan de vervolging van haar vader te onstnappen), architecten (de toren), ijzerbewerkers (ze stierf door het zwaard) en hoedenmakers (hoed is hier het symbool van bescherming, ze neemt je “onder haar hoede”). Ze wordt ook aangeroepen bij brand (ze overleefde nl. de brandstapel.)

Zo wist je dat wanneer je als zieke werd opgenomen in Middelburg in het Barbara Gasthuis, dat je niet alleen verpleegd werd, maar dat ook de Heilige Barbara voor je zorgde.

We slenterden langzaam verder. Er is nog veel meer te zien in Middelburg…