In Zwolle en Enschede is op dit moment een dubbeltentoonstelling rond de schilder William Turner. Er zijn vier globale thema’s: vuur, water (Zwolle) en aarde, lucht (Enschede). Ik bezocht het tentoonstellingsdeel in Zwolle in museum de fundatie en maakte een aantal foto’s. (Dat wordt toegestaan)

Om te beginnen, iets wat je eigenlijk al lang wist werd weer eens bevestigd: Turner is een fenomeen die je helemaal pakt als je er voor open staat. Wat een vakman, maar ook wat een tovenaar met kleuren en ook: wat weet hij een sterke expressie te leggen in zijn schilderijen! De werken van hem tussen 1795 en 1850 werden steeds geplaatst naast andere schilderijen, van schilders uit meestal heel andere periodes, vooral van landschapsschilders uit de 17^e  tm 21^e  eeuw. De contrasten met heel modern of ouder waren in het algemeen sterk, zo zijn golven bij achttiende eeuwse hollandse schilders een soort gestileerde pakketjes, terwijl golven bij Turner heel echt en levendig zijn. De abstractie bij moderne schilders werkt eerder vervreemdend, wat golven van Turner nooit doen. Maar de enigszins impressionistische golven van iemand als Mesdag komen al meer in de buurt. Veel mensen, waaronder ik, vragen zich af of Turner niet al een soort impressionist was. De teksten bij de tentoonstelling proberen vooral van Turner een romantische schilder te maken.

Romantiek is drama, de romanticus probeert de toeschouwer bij de strot te grijpen en vooral een spannend en enigszins onbehaaglijk gevoel te geven. Impressionisten werken snel, ze willen het licht en de sfeer vangen van een bepaald moment en dat zo natuurgetrouw mogelijk weergeven, vaak in pastelachtige tinten. Ik vind persoonlijk dat Turner allebei die kenmerken van zowel romantiek als impressionisme sterk in zijn werken weet op te roepen. Hij moest nog werken in een atelier, maar tegelijk wilde hij op de plek zelf zijn om zijn potloodschetsen te maken, zo zelfs dat hij wilde voelen hoe het op zee was en hij tekende ooit de zee, vastgebonden aan de mast van een schip. In zijn atelier werkte hij een en ander vanuit zijn geheugen uit met kleur. De impressionisten werkten in de regel in de vrije natuur met verftubes en maakten ter plekke hun schilderingen. Impressionisten als Monet waren niet bezig met dramatiek, nee, ze wilden juist een soort objectieve werkelijkheid van een landschap weergeven. De dramatiek kwam pas weer terug bij de generatie schilders die symboliek in hun werken brachten (vrouwen, slangen) waardoor je weer opnieuw een onbestemd en onbehaaglijk gevoel kreeg. Daarna kwamen de expressionisten bij wie drama centraal stond en zijn we op een bepaalde manier weer terug bij wat de romantici ook wilden. Maar de verschillen tussen sommige romantici, impressionisten, symbolisten en expressionisten zijn soms moeilijk te zien.

Bij Turner viel me ook op dat hij gebruik maakte van een schetsboek. Bij een bezoek aan Dordrecht tekende hij van alles wat hij zag, zoals een koets.

Uit schetsboek Dordrecht

Schetsboek Beethoven fragment m.b.t. op. 27,2

Beethoven, vijf jaar eerder geboren dan Turner, deed dat ook, bijna al zijn wat grotere werken zijn gemaakt op basis van diverse eerder gemaakte muzikale schetsen. Ik kreeg nog meer associaties bij Turner met het werk van Beethoven. Beethoven heeft duidelijk drie periodes in zijn oeuvre. De meer klassieke periode die nog aansluit bij Haydn, (maar waarbij hij toch al de nieuwe dramatiek introduceert) de middenperiode met grote werken als de meeste symfonieën, pianoconcerten enz., en de late periode waarbij Beethoven steeds moeilijker toegankelijk wordt en voor sommigen al enigszins abstract begint te worden. Bij Turner zien we ook nog een enigszins klassiek begin:

Fisherman at sea, 1796

Fishermen at Sea exhibited 1796 Joseph Mallord William Turner 1775-1851 Purchased 1972 http://www.tate.org.uk/art/work/T01585

Dan komt er een meer dramatische middenperiode:

The eruption of the souffrier mountains 1812

Tot slot een late periode waarbij de schilderijen bijna abstract worden en lijnen en kleuren die lucht en water uitbeelden centraal staan en concrete onderwerpen vrijwel verdwijnen. (Zie voorbeeld aan het eind van deze column)

• Hoe anders is dat bij een schilder als Barend Cornelis Koekkoek, van wie ook een schilderij in de vaste collectie van de fundatie aanwezig is. Het schilderij is van 1840 en leg dat dan eens naast zo’n bijna abstract werk van Turner uit die  tijd. Koekkoek is een meester in het weergeven van de avondstemming en het licht, maar het plaatje met de koeien heeft nog totaal niets van dat abstracte van Turner. Het is alsof Turner een laat werk van Beethoven op het doek zet en Koekkoek het begin van de ouvertüre de Hebriden van Mendelssohn.

Barend Cornelis Koekkoek, landschap met ruiters en vee 1840

Diabelli variatie 21 van Beethoven

William Turner, seascape with distant coast, omstreeks 1840

Ga zelf kijken zou ik zeggen. Zeer de moeite waard!