Wat komt er tegenwoordig niet allemaal op je af aan beelden. Film, foto’s, reclame. Iedereen maakt films en foto’s. De mensen willen in het algemeen onmiddellijk aangesproken worden op gevoelens. ‘Oh wat mooi’. ‘Verschrikkelijk, die foto’s uit Syrië’. Op facebook zijn het vooral de gezellige en grappige foto’s en video’s. Of het spreekt onmiddellijk je gevoel aan, of het is oppervlakkig. Ruimte om een beeld te ervaren op andere manieren lijkt er bijna niet te zijn. In musea gaat het daar wel meestal om, dan wordt je aangemoedigd om te kijken zoals in de bijgevoegde teksten wordt uitgelegd. Gaat ook niet automatisch. Als het om kunst gaat van voor 1600 dan is het meestal kerkelijke kunst. De kunstwerken zijn in dat geval in musea te zien buiten de originele context. Dat maakt het nog moeilijker.

Enigszins vergelijkbaar is het met de geluidscultuur. Buiten de filmmuziek is muziek iets dat je meestal mee moet kunnen zingen of dansen of het is puur achtergrondmuziek. Het heeft een makkelijke ordening, zinnen van  8 maten en het nummer staat in een duidelijke maatsoort. Klassieke muziek is vanaf de klassieke tijd meestal harmonisch van aard, alle melodieën staan in een duidelijke harmonische context, met begeleiding. Soms wordt er nog teruggegrepen op oudere vormideeën, zoals de fuga, maar de fuga bij Mozart of Mendelssohn is vormtechnisch veel meer geordend, de muziek is geperst in een 8+8 maten model, en daardoor makkelijker harmonisch te volgen. In de loop van de 19^e eeuw wordt alles complexer om vanaf Debussy compleet nieuwe wegen in te slaan. Deze nieuwe wegen grijpen soms zelfs terug op oude principes van de middeleeuwse muziek, zoals die van het Gregoriaans.

Kern van het Gregoriaans is een eenstemmige melodie, die niet in een maat staat. Zo volgt bijv. een Gregoriaans introitus meestal het tekstritme, waarbij bepaalde lettergrepen uitvergroot worden, versierd worden zo je wilt. Als zo’n melodie in de middeleeuwen in een klooster gezongen werd door een groep monniken dan klonk het als één stem. Dit doordat iedereen precies gelijk inademde en de tekst als een soort groot gezamenlijk instrument uitademde. Het ervaren van die gemeenschappelijkheid op muzikaal gebied, maar vooral ook het ervaren van de inhoud van de tekst, dus samen beleven wat er gezongen wordt, dat is de kerngedachte van deze muziek. De melodieën zijn niet te persen in een voor-nazin structuur. Ook klinken er geen akkoorden en zijn ze theoretisch op veel manieren te harmoniseren, maar dat zou dan een grillig harmonisch verloop opleveren, zonder richting. Het tempo is onregelmatig, zoals ook het tempo van een geproken tekst onregelmatig is, met ogenschijnlijk grillige versnellingen en vertragingen.

Totaal anders als dat wij met onze 21^e oren gewend zijn als we naar muziek luisteren. Plak daar dan ook nog eens een ingetogen, spirituele dimensie bij. Het is logisch dat deze muziek vaak niet begrepen wordt. En ook als de muziek vanaf de elfde eeuw steeds vaker meerstemmig wordt is het niet de soort meerstemmigheid zoals wij die nu kennen.

Wat ik hierboven schrijf is gebaseerd op eigen ervaring. Na een jaar conservatorium en enkele maanden hoofdvak theorie zei mijn hoofdvakleraar theorie indertijd tegen mij: ‘jij moet eens veel Bach gaan spelen’. Dat ben ik gaan doen. En juist door het veel te doen ontdekte ik wat melodisch denken is, wat polyfonie vermag. Daarna stapte ik in een werkgroep oude muziek. Ik dook helemaal in de principes van Gregoriaanse muziek, die ik oppervlakkig vanuit mijn opvoeding al kende. Maar nu pas was ik er echt aan toe. Je moet niet harmonisch denken, dat moet je bij die muziek vergeten. Er zijn echter zo ontzettend veel andere elementen die we verleerd zijn, die daarvoor in de plaats komen. Als je er tenminste voor open staat. Naarmate ik ouder werd dacht ik ook steeds meer het spirituele aspect te begrijpen. Hier hielp voor mij ook de beeldcultuur uit die tijd bij. De beelden zijn niet natuurgetrouw. Tot rond 1450 is de beeldtechniek nog enigszins onbeholpen. Maar de beelden proberen bijv. goddelijke waardigheid uit te stralen. Je moet de bijbel kennen en weten wat de boodschap is. Die probeert de kunstenaar centraal te stellen.

Zo is het ook in de muziek. Het aardige is, dat als je eenmaal zo ver bent om dat te kunnen ervaren je ook veel meer van de vroege atonaliteit van iemand als Anton Webern gaat begrijpen. Anton Webern studeerde harmonieleer bij Schönberg en daarnaast muziekgeschiedenis aan de universiteit van Wenen. Daar studeerde hij af op Heinrich Isaac, een kunstenaar van rond 1500..  Dat heeft hem naar mijn gevoel ook in zijn composities sterk beïnvloed. En schilderijen van Kandinsky of Klee, ook daar zitten denk ik elementen in die verwant zijn met middeleeuwse principes. Daarover later een keer meer…

Luister bij onderstaand stuk eens naar de aparte melodieën. Het hele stuk heeft een bekende tekst voor de gelovige. Deze tekst is een formule, een bezwering zo je wilt. Je hoort een ritueel. Een ritueel verpakt in serene schoonheid. Schoonheid die je ervaart door het geheel met gesloten ogen te beluisteren. Hoor de prachtige melodieën in al de stemmen, laat je meevoeren in de onregelmatige ritmiek, die niet aan een maat gebonden lijkt en probeer vooral niet harmonisch te luisteren. Daar gaat deze muziek niet om. Of nog intenser, als je dat kunt: zing in dezelfde ademhaling als die van de opname, als was je een monnik, een van de stemmen mee.

Johannes Ockeghem, Kyrie uit de mis Prolationum, gemaakt aan het Franse hof rond 1470.

Heer ontferm u over ons