Wat kunnen we leren van de geschiedenis. Hoe gingen onze voorouders met vluchtelingen om? Grote delen van het huidige Nederland hebben namelijk ook in het verleden meerdere keren te maken gehad met vluchtelingenstromen. Ik vertel iets over de vluchtelingen van 1585, 1685 en 1914. En over de opvang van vreemde soldaten in de zeventiende eeuw in Roermond.

Antwerpen werd in 1577 calvinistisch en de katholieke godsdienst is toen zelfs een tijdlang verboden geweest. In 1585 na een beleg van meer dan een jaar werd de stad door de Spanjaarden ingenomen. Het was op dat moment de grootste stad van de Nederlanden. Duizenden mensen ontvluchtten de stad en vestigden zich noordelijker, vooral in Amsterdam. Het ging voor een groot deel om geleerden, kunstenaars, ambachtslieden. Mensen met vaak betere opleidingen of kennis dan hun vakgenoten in Amsterdam. Ze spraken dezelfde taal. De inburgering ging bijna vlekkeloos. Amsterdam is mede daardoor groot geworden.

In Frankrijk was er sinds 1598 godsdienstvrijheid. Deze was geregeld in het edict van Nantes. Op veel plaatsen, vooral in Zuid-Frankrijk, waren protestanten in de meerderheid. Maar Lodewijk XIV herriep in 1685 het edict en het protestantisme werd opnieuw bestreden en verboden. Bekeren tot het Rooms-Katholieke geloof of emigreren, iets anders was niet mogelijk. Een nog grotere stroom vluchtelingen dan honderd jaar eerder vanuit Vlaanderen kwam toen op gang. 100.000 Franse calvinisten gingen naar Zwitserland, ruim 70.000 naar Nederland, bijna 50.000 naar Duitsland,  50.000 naar Engeland en een klein aantal vluchtte naar Scandinavië of Rusland. We hebben het over de zogenaamde Hugenoten, een verzamelnaam voor Franse protestanten. In Nederland kwamen deze vluchtelingen op veel plekken terecht. Het welvarende Holland zal het merendeel van hen hebben opgenomen. Aan een gedegen onderzoek naar de demografische spreiding is men ooit begonnen op de universiteit van Nijmegen, maar dat is om budgettaire redenen nooit voltooid. Het lijkt dat de opvang vrij moeiteloos tot stand kwam. Frans was al de Europese standaardtaal, de inburgering was ook deze keer waarschijnlijk niet zo’n probleem.

Naast vluchtelingen waren er echter op een aantal plaatsen nog andere mensen die plotseling gehuisvest moesten worden: soldaten. Dat gold vooral voor grenssteden (soms ook dorpen) en voor vestingsteden. In de officiele vestingsteden werden barakken gebouwd waarin vaste eenheden gelegerd werden. Maar er waren ook steden die bij dreigend gevaar plotseling duizenden soldaten onderdak moesten herbergen, zoals Roermond. In 1572 had Willem van Oranje de stad veroverd en geplunderd, snel daarna was de stad weer terug veroverd door de Spanjaarden, maar de toestand bleef nog lang ongewis. De magistraat van Roermond wilde maar een ding: dat de stad niet opnieuw geplunderd zou worden. Om die reden was er een zekere sympathie voor de Spanjaarden, maar erg van harte ging dat zeker niet. Tot de vrede van Utrecht in 1713-1715 bleef de stad steeds een garnizoensplaats zonder kazerne, d.w.z. er waren vaak honderden tot wel duizenden soldaten aanwezig die door de inwoners gehuisvest en meestal ook gevoed moesten worden. Uit een studie van Coretta Wijbrans (Maasgouw 117, 1997, pag. 77-88) blijkt dat er per woning gemiddeld vier soldaten waren ingekwartierd. Als voorbeeld een huis in het derde kwartier (Roermond was ingedeeld in zeven kwartieren), met twee kamertjes en een zoldertje. Hierin woonde een echtpaar met zes kinderen. In 1677 werden er nog eens zes soldaten bij hen ingekwartierd! Deze soldaten zouden zich in principe zelf moeten onderhouden, maar vaak kregen ze geen soldij, waardoor ze aan het muiten en plunderen sloegen, en dat gebeurde niet alleen in Roermond maar ook het omringende platteland werd regelmatig geteisterd. Het ging tot 1702 vooral om soldaten in Spaanse dienst, behalve tijdens de kortstondige Staatse periode van 1632 tot 1637 en de Franse periode van 1673 tot 1679. Van 1702-1715 waren er Staatse soldaten gelegerd. Vanaf 1715, de Oostenrijkse periode, werd het beter. Er kwam toen ook een kazerne.

Er zijn meer periodes met vluchtelingen of soldatenoverlast geweest, maar een van die periodes wil ik nog in het bijzonder noemen. Dat is de periode van de eerste wereldoorlog. Een prachtig artikel door Hein van Bruggen over Roermond in de eerste wereldoorlog staat in de Spiegel van Roermond 2016, net verschenen. Hier worden vele facetten van de invloed van die oorlog op het leven in vooral Roermond beschreven, ook hoe men omging met de vluchtelingen. Nederland grensde aan Duitsland en België. Limburg grensde dus aan allebei. De eerste vluchtelingen die in 1914 naar Nederland kwamen waren Duitse inwoners van België. Door de anti-duitse gevoelens na de inval in België moesten zij het ontgelden. De katholieke krant de Nieuwe Koerier schreef op 6 augustus 1914: “Dinsdagavond (4 augustus) vielen te Brussel en vooral ook te Antwerpen verschikkelijke tonelen voor. Het gepeupel was meester in de straten. Als een veiligheidsmaatregel gaf de commandant van Antwerpen bevel dat binnen twee uur alle Duitsers de stad moesten hebben verlaten. Velen hadden geen tijd om zich van het hoognodige te voorzien. Gisteravond werd een wagen vol dezer ongelukkige Duitsers van de Belgische grens bij Kessenich naar Roermond overgebracht. De verhalen welke zij deden over te Antwerpen voorgevallen gruwelen zijn verschrikkelijk.” Ook de dagen erna bleven er treinen vol vluchtelingen aankomen. In Duitsland was men erg dankbaar voor de opvang van de vluchtelingen, zoals blijkt uit dit gedichtje dat op 10 augustus in de Düsseldorfer General-Anzeiger verscheen:

“Dank an Holland
Wilhelmintje, Wilhelmintje,
Dulde, dass Dein blondes Haupt
Unser Vaterland mit Rosen
Voller Dankbarkeit belaubt

Während rings die Völker schnauben
Gift und Galle himmelwärts
Lehrt uns Holland wieder glauben
An ein edles Menschenherz

Deutschlands Kaiser senkt jetzt Degen
Jeder neigt sein haupt vor Dir!
Und des Himmels reichsten Segen
Wünschen Wilhelmintjen wir”

(Wilhelmientje, Wilhelmientje, duld dat uw blond hoofd ons vaderland met rozen vol dankbaarheid tooit. Terwijl overal de volkeren gif en gal snuiven naar de hemel, leert ons Holland weer te geloven aan een edel mensenhart. Keizer van Duitsland, richt naar beneden de degen. Iedereen richt zijn hoofd naar u! En de rijkste hemelse zegen, wensen wij Willemientje toe)

In de laatste week van augustus 1914 werd een van de mooiste en oudste steden van België, de universiteitsstad Leuven, door bruut Duits geweld verwoest. Standrechtelijk werden ongeveer 210 weerloze burgers van Leuven geëxecuteerd. Wereldberoemde gebouwen en handschriften en boeken werden vernietigd. De schitterende Sint-Pieterskerk, de Universiteitsbibliotheek met ruim duizend handschriften, achthonderd incunabelen en 300.000 boeken, de vrucht van vijfhonderd jaar verzamelen, en meer dan duizend woningen in de oude binnenstad gingen verloren. De 87-jarige architect Pierre Cuypers kwam er 9 september, tien dagen na de ramp en deed later verslag. Ten gevolge van dit soort ellende vluchtten in die periode veel Belgen naar Nederland. Binnen enkele weken moest Roermond er meer dan 700 herbergen. Het ministerie van Binnenlandse zaken gaf de burgemeester opdracht om er nog eens 750 extra onder te brengen. De burgemeester antwoordde dat dat dan wel het maximum was maar dat de voedselvoorziening een groot probleem was. Hij gaf aan de minister advies om de rijksgrenzen voor uitvoer van levensmiddelen te sluiten. Op 15000 inwoners waren er toen dus al meer dan 1500 vluchtelingen die de stad diende te onderhouden. Niet lang daarna werd de beruchte “Grenzhochspannungshindernis” gebouwd langs de hele Belgisch-Nederlandse grens. Drie afscheidingen met prikkeldraad, de middelste onder hoogspanning van 2000 volt. Daarna kwamen er weinig Belgische vluchtelingen meer bij…

Vanaf 1916 vluchtten ook veel deserterende Duitse soldaten naar Nederland. In maart 1917 waren er 3000 geregistreerd, het werkelijke aantal zal veel hoger zijn geweest. In Bergen (NH) werd een kamp ingericht. Een aantal van hen werd daar onder gebracht. Pas in de herfst van 1918 kwamen er opnieuw grote stromen vuchtelingen bij, ditmaal inwoners van Noord-Frankrijk. Door de oprukkende geallieerden, vooral door de deelname van de Amerikanen, kwamen veel Franse steden en dorpen in de frontlinie terecht. Er ontstond een vluchtelingenstroom die te voet door Noord-Frankrijk en bezet België trok en die voor een groot deel in Limburg terecht kwam. De mensen waren uitgehongerd en totaal uitgeput, onder hen waren veel kinderen en oude mensen. 22 oktober 1918 kwam de eerste groep van 500, daags erna nog eens 700. Daarna bleven ze dagenlang toestromen, ook alle omliggende dorpen gingen vluchtelingen opnemen. Roermond was inmiddels al behoorlijk verarmd. De Spaanse Griep kwam er nog eens bij. Toch werden de getroffenen opgenomen en verzorgd.

In de twintigste eeuw zijn er nog meer vluchtelingenstromen geweest. Tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog in Indonesië. Na de Hongaarse opstand. Als je goed tot je laat doordringen wat onze voorouders in het verleden aan liefdadigheid hebben weten op te brengen, dan schaam je je voor de huidige tijd.