Elke donderdag gedurende de komende weken is er op TV een serie over Jaap van Zweden. Afgelopen donderdag was de eerste aflevering waar ik met veel plezier naar heb gekeken. Heel gelukkig qua timing trouwens voor de programmamakers, net nu hij te horen heeft gekregen dat hij chefdirigent bij de New York Philharmonic gaat worden.

Twee uitspraken van Jaap van Zweden zijn me na die eerste aflevering het meest bij gebleven. “Ik ben niet streng, ik ben fanatiek”. En “ik communiceer als dirigent met mijn ogen naar mijn spelers, ik zie het orkest niet als een machine”. Wat zagen we als hij repeteerde? Hij bleef voortdurend schaven aan een muziekstuk en bleef ook individueel orkestleden terecht wijzen, fanatiek doorgaande tot het voor hem klonk zoals hij wilde dat het moest klinken. Hij bleef ook menselijk: voortdurend geduldig doch beslist en aanhoudend. Iemand die van zich zelf veel eist en dat ook van zijn orkestleden doet. Hard aanpoten dus. Wat als je het niet aankan? Technisch of muzikaal niet voldoende bent toegerust als orkestlid? Ik denk dat hij dan geen enkel medelijden zal hebben. Tijdelijk problemen in bijv. de privésfeer? Ik heb geen idee. Ik vermoed dat hij daar ook geen boodschap aan heeft. Wil je aan de top functioneren dan doe je weinig concessies, het leven is daar bikkelhard.

Wat me ook raakte was zijn verhaal over zijn autistische zoon. Samen met zijn vrouw is hij zover gekomen dat ze deze zoon met veel geduld uiteindelijk in zijn ogen konden kijken. Jaap van Zweden zei: “De ogen zijn de poort naar de ziel. Daar moet je dus doorheen”. Dat heeft hem ook geleerd dit toe te passen op het orkest. Maar ook, en dat is misschien nog belangrijker: boos zijn heeft bij een autist geen enkele zin. Je bereikt er helemaal niets mee. Vriendelijk, duidelijk, geduldig, vasthoudend zijn. Dat zijn de sleutelwoorden. Die houdingen zijn waarschijnlijk niet alleen bij autisten belangrijk. Bij autisten zijn ze noodzakelijk. Maar in het onderwijs in het algemeen lijken me het de voornaamste pedagogische eigenschappen. Als je dan ook nog “fanatiek zijn” vertaalt in “gedreven, enthousiast zijn” dan kun je als docent iets overbrengen en bereiken, maar blijf daarbij vriendelijk, geduldig en vasthoudend. En daarnaast dus duidelijk en consequent. Sommige orkestleden die werden geïnterviewd  zeiden dat ze door hun dirigent werden uitgedaagd, tot grotere hoogten werden gebracht. Ook dat moeten wij in het onderwijs proberen te doen. Een prachtige les dus. Deze eerste uitzending kun je terug zien op

http://www.npo.nl/jaap-van-zweden-een-hollandse-maestro/28-01-2016/AT_2049604

Jaap van Zweden kun je donderdag en vrijdagavond 3 en 4 maart live zien in Rotterdam waar hij het Rotterdams Philharmonisch orkest dirigeert in een interessant programma. Twee stukken van Tsjaikowsky: De rococo variaties en de Manfred symfonie. Deze laatste symfonie is geïnspireerd op de tekst van een toneelstuk van de beroemde Britse excentieke lord Byron, begin negentiende eeuw. Lord Byron had net een mislukt huwelijk achter de rug en daarna had hij nog een paar affaires die veel ophef veroorzaakten. Hij verliet Engeland om er nooit meer terug te keren. Zijn eerste nieuwe vaderland was Zwitserland. Daar schreef hij Manfred.

Het toneelstuk begint met een monoloog van Manfred, die rond middernacht staat in de gang van een gotisch kasteel. Hij ontmoet in een sluimerende toestand zeven geesten. Hij vraagt hun of ze kunnen zorgen dat hij alles vergeet. ‘Wat wil je dan vergeten?’ vragen ze hem. Manfred antwoordt niet. Dan antwoorden de geesten dat de dood kan zorgen voor volledige vergetelheid. Manfred vraagt of hij een van de geesten mag zien. Voor hem verschijnt een bloedmooie vrouw. Manfred wil haar omhelzen maar dan verdwijnt ze weer. De scene eindigt met het moment dat Manfred boven op een uitstekende rots staat, hoog in de Alpen, klaar om er van af te springen. De eerste zinnen van de monoloog luiden als volgt:

De lamp moet worden gevuld, maar zelfs dan
hij zal niet zo lang als ik moet kijken blijven branden.
Mijn sluimeren-als ik sluimer-is geen slapen,
maar een voortzetting van duurzame gedachten
die ik maar niet uit mijn hart kan krijgen.
Ik lijk wakker, maar deze ogen zijn dicht
en kijken slechts naar binnen; en toch leef ik, en verdraag
de techniek en de manier van ademen van mensen.
Maar verdriet moet de leidsman van de wijze zijn.
Verdriet is kennis: zij die het meeste weten
moeten het meeste over de fatale waarheid treuren.
De boom van kennis is niet die van het leven.

Caspar David Friedrich. De wandelaar boven de nevelen. 1818

Behalve Tsjaikowsky speelt het RPHO ook de “drie préludes voor orkest” van Tristan Keuris uit 1992-93, twee en een half jaar voor zijn dood geschreven. Prachtige muziek, qua stijl enigszins verwant met de vroege atonale werken van Anton von Webern, maar ook hoor ik enige overeenkomst met de stijl van Bartok. Keuris zet drie keer een iets andere sfeer neer. Heel vrij, maar toch ervaar je bij elke prélude een motivische eenheid en motivische ontwikkeling, door bijv. het gebruik maken van afbrokkelende sequenzen. Ik vind ze uiterst toegankelijk en ervaar verwantschap met de sfeer die Lord Byron ook wil vastleggen in “Manfred”. Alvast een voorproefje van de muziek van Keuris.

Wil je Jaap van Zweden aan het werk zien en genieten van de prachtige muziek van Keuris en Tchaikowsky, ga dan luisteren!