Yuval Noah Harari zegt in zijn boek “Homo Deus”: ‘religie geeft een allesomvattende omschrijving van de wereld en biedt ons een heel specifieke deal met vooropgestelde doelen. God bestaat. Hij vindt dat we ons op een bepaalde manier moeten gedragen. Als je God gehoorzaamt mag je naar de hemel. Als je hem niet gehoorzaamt zul je branden in de hel. Deze deal is zo duidelijk omschreven dat de samenleving er algemene normen en waarden mee kan opstellen die het menselijke gedrag reguleren.’

Spiritualiteit is wat anders. Die komt voort uit het dualisme. Volgens het dualisme schiep de goede god zuivere, eeuwige zielen die in een gelukzalige geesteswereld leefden. Maar de boze god – soms Satan genoemd – schiep een andere wereld, een materiële. Het dualisme zegt dat de mensen deze materiële boeien moeten verbreken en terug naar de geesteswereld moeten reizen, die ons volslagen onbekend is, maar waar we van nature thuishoren. Tijdens deze zoektocht moeten we alle materiële verleidingen en deals afwijzen. Deze zoektocht op weg naar een onbekende bestemming noemen we een spirituele reis, afgeleid van spiritus, wat ‘geest’ betekent.

Een van de meest dualistisch ingestelde godsdiensten was die van de Katharen. Bezit was bij hen iets dat je af moest zweren. Ook waren de katharen niet geneigd om de overheid slaafs te volgen. Hun eigen zoektocht naar de waarheid stond hoger. Wetten en bepalingen waarbij je iets moest zweren waren bij hen taboe. Mensen die denken boven de overheid te staan? Dat kon niet getolereerd worden. De Albigenzische kruistocht heeft het katharendom weten uit te roeien.

Op pagina 197 lezen we: ‘vanuit historisch perspectief heeft de spirituele reis altijd iets tragisch, want het is een weg die eenzaam wordt afgelegd, en niet met de hele samenleving. Zo gebeurde het vaak dat de spirituele reizen van dualisten uitmondden in een nieuw religieus bestel. Het gebeurde met Maarten Luther die eerst de wetten, instituten en rituelen van de katholieke kerk verwierp en vervolgens nieuwe wetboeken schreef, nieuwe instituten vestigde en nieuwe ceremoniën bedacht. Het gebeurde zelfs met Boeddha en Jezus, die met hun onverzettelijke zoektocht naar de waarheid de wetten van het hindoeïsme en het judaïsme ondermijnden. Maar uiteindelijk zijn er in hun naam meer wetten, meer rituelen en meer structuren gecreëerd dan in naam van wie dan ook.’

Een van de pijlers van de religie “Christendom” is de bijbel. De meeste aanhangers gaan er van uit dat de bijbel door God is gedicteerd en dus onvoorwaardelijk nagevolgd dient te worden. Hierbij ontstaan gelijk twee problemen. De bijbel staat vol met allerlei verhalen die deels een symbolische functie hebben en die op meerdere manieren geïnterpreteerd kunnen worden. Je kunt er feitelijk vele kanten mee op. Het tweede is dat wetenschappelijk vast staat dat de bijbel door meerdere schrijvers is samengesteld die soms eeuwen later dan een voorganger leefden.  Yuval Harari schrijft op pagina 204: ‘Om een lang verhaal kort te maken: de meeste serieuze wetenschappers zijn het erover eens dat de bijbel een verzameling van allerlei teksten is die door verschillende menselijke auteurs is geschreven, eeuwen na de gebeurtenissen die ze naar eigen zeggen beschrijven, en dat deze teksten pas heel lang na de tijd die ze beschrijven zijn samengevoegd tot één heilig boek. Om een voorbeeld te geven: Koning David leefde voor zover wij weten rond 1000 voor Christus maar er wordt algemeen aangenomen dat het boek Deuteronomium rond 620 voor Christus is opgesteld aan het hof van koning Josia van Juda, als onderdeel van de propagandacampagne die het gezag van Josia moest versterken. Leviticus is zelfs nog later samengesteld, in elke geval niet voor 500 voor Christus.‘ Iets verder op lezen we: ‘naar ons beste wetenschappelijke weten weerspiegelt het verbod op homoseksualiteit uit Leviticus niets verheveners dan de vooroordelen van een paar priesters en geleerden in het oude Jeruzalem.’

Eveneens op pagina 204: ‘Over het idee dat de antieke Joden de Bijbelteksten zorgvuldig intact lieten, zonder toevoegingen of weglatingen, kunnen wetenschappers melden dat het Bijbelse Jodendom helemaal geen religie was die om de Heilige Schrift draait. Het was eerder een typische cultus uit de ijzertijd die erg veel leek op buurgeloven uit het Midden-Oosten. Er waren geen synagogen, jesjiva’s of rabbi’s en er was zelfs geen bijbel. Er waren alleen uitvoerige tempelrituelen, waarbij veelal dieren werden geofferd aan een na-ijverige hemelgod, zodat die zijn volk zou zegenen met tijdige regenval en militaire overwinningen. De religieuze elite bestond uit priester-families, die hun functies vervulden op grond van geboorte en niet dankzij hun intellectuele vaardigheden. De grotendeels analfabete priesters hadden het druk met hun tempelceremonieën en hadden weinig tijd om heilige geschriften te schrijven of te bestuderen. In de tijd van de Tweede Tempel ontstond langzamerhand een rivaliserende religieuze elite. Deels door Perzische en Griekse invloeden kregen Joodse geleerden welke teksten interpreteerden steeds meer bekendheid. Deze geleerden werden uiteindelijk rabbi’s genoemd en de teksten die ze opstelden gingen “de Bijbel” heten. Er ontstond een botsing tussen de oude priesterfamilies en de nieuwe geletterde elite. Gelukkig voor de rabbi’s legden de Romeinen in het jaar 70 Jeruzalem in de as. Met tempel en al. Nu de tempel was verwoest verloren de priesters hun religieuze autoriteit, hun economische machtsbasis en hun hele raison d’être. Zo ontstond er een nieuw jodendom. Geen woeste krijgers, priesters en tempels meer, maar een jodendom van boeken en het interpreteren van boeken.’

Wat kunnen we uit dit alles leren? Dat de bijbel en ook andere religieuze boeken gevaarlijk kunnen zijn. Boeken waar  al honderden jaren misbruik van wordt gemaakt om allerlei dingen te rechtvaardigen en om dubieuze wetten en regels te legitimeren. Dat religies vooral als functie hebben om een samenleving te structureren. In het ergste geval om minderheden of andersdenkenden zwart te maken, gevangen te zetten, te verbannen of te doden. Dat daarentegen spiritualiteit, een onderdeel van vele religies, de mens kan helpen om zich als individu te handhaven en de medemens te helpen. Religie zonder zelf-onderzoek, zonder openheid en nieuwsgierigheid, maar vol met dogma’s en wetten, is een gevaarlijk fenomeen. Zoals het verleden heeft getoond en helaas ook het heden nog voortdurend laat zien.

Yuval Noah Harari doceert geschiedenis aan de Hebreeuwse universiteit van Jeruzalem. De schuingedrukte delen zijn citaten uit zijn boek “Homo Deus”.