‘Wie is deze man? ‘ De straatinterviewer liet een afbeelding van een groot schilderij van Calvijn zien. Niemand herkende hem. ‘Wat zegt de naam Calvijn je?’ Ook nu weer grote ogen: waar heeft die man het over. Deze onderdelen uit de documentaire serie van KRO-NCRV over het calvinisme in Nederland spraken voor mij boekdelen. Bezig zijn met religie, en er iets van af weten is een marginaal verschijnsel geworden. Natuurlijk, in de bible belt en in een aantal kringen is de kerk en de religie die er bedreven wordt nog springlevend, maar ik denk dat misschien wel  80% van de mensen van wie de ouders nog Christelijk gedoopt zijn inmiddels van de kerk is vervreemd.

De kerk en de religie hebben een structurerende functie. Je gaat elke week naar de kerk en probeert inspiratie op te doen bij wat je daar hoort en mee maakt. Ook met elkaar praten in groepen over levensvraagstukken heeft een sociaal bindende en structurerende functie. In de loop van de tijd zijn er onder invloed van de verlichting humanistische genootschappen ontstaan die een dergelijke functie hebben. En ook enkele meer vrijzinnige kerkgenootschappen zoals die van de Remonstranten doen daar aan denken.

Yuval Noah Harari denkt dat inmiddels ook het humanisme zijn beste tijd gehad heeft. Waar het Christendom God centraal stelde, daar stellen de humanisten de mens, het individu centraal. Maar wat is dat eigenlijk een individu? Een wezen met een vrije wil? Wat is vrije wil?

De mens is nu bezig om zich zelf te vervolmaken. Ziektes moeten worden uitgebannen. De dood moet overwonnen worden of in ieder geval zo lang mogelijk worden uitgesteld. De wereld lijkt steeds meer maakbaar. De mens is zelf een soort God geworden. Maar een God die zich zelf niet meer in de hand heeft. We denken dat we een vrije wil hebben. Experimenten hebben aangetoond dat we wel verlangens hebben, maar in essentie geen vrije wil. En dat toeval eerder een reden is om iets te doen dan vrije wil. Je hebt een gedachte. Heb ik een minuut geleden besloten om dit te denken? Of kwam het gewoon bij me op? Ik besluit de komende minuut uit vrije wil nergens aan te denken. Na een minuut kom ik er achter dat ik aan van alles heb gedacht, zonder het te willen. Er zijn ”roboratten” gemaakt die in de toekomst gebruikt kunnen worden om bijv. overlevenden te vinden onder ingestorte gebouwen. Roboratten zijn echte ratten bij wie elektroden zijn geplaatst in de sensorische centra, waaronder ook de beloningscentra. Deze worden getraind en kunnen op afstand worden bediend als ware het robots. Ze kunnen op bediening naar links of rechts lopen, ladders op klimmen enz. Het schijnt dat de dieren het nog leuk vinden ook. Als je de genotscentra activeert wanen ze zich in het nirwana van de ratten. Men denkt dat de rat het niet eens in de gaten heeft dat hij “bestuurd” wordt. Zijn verlangens worden bestuurd. Zou je de rat kunnen vragen: – heb je een eigen wil? – dan zou hij waarschijnlijk zeggen: -natuurlijk heb ik een eigen wil, kijk maar: ik wil naar rechts en ik ga ook naar rechts.-  En we weten nu dat de mens net zo makkelijk te manipuleren valt. Men is al in staat door de goede hersendelen te activeren of juist te blokkeren bepaalde vormen van extreme depressie compleet uit te bannen. Een patiënt klaagde een paar maanden na de operatie dat hij een terugval had en was overvallen door een ernstige depressie. Na een korte inspectie vonden de artsen de oorzaak van het probleem: de accu van de computer was leeg. Toen ze de accu hadden vervangen was de depressie zo weer weg.

Zo lijken we op de rand te staan van een gedenkwaardige revolutie. Wat is belangrijker: intelligentie of bewustzijn? Voor legers en bedrijven is het antwoord heel simpel: intelligentie. En de mens kan op steeds meer fronten vervangen worden door geprogrammeerde machines, die complexe  taken steeds beter voor elkaar krijgen. Hoe weet de British National Health service dat er in Londen een griepepidemie is uitgebroken? Twee dagen nadat iemand griep heeft wordt er in een aantal gevallen een dokter geraadpleegd. Zo ontstaat er langzamerhand een zeker beeld.  Google weet het in enkele minuten. Bij griep horen een aantal symptomen. Als opeens in Londen veel van de betreffende symptomen worden ingetypt in google dan weet je hoe laat het is, het algoritme van google zegt: griepepidemie!  Je DNA kan nu al snel geanalyseerd worden waarna je een lijst krijgt van genetische vatbaarheid, van kaalheid tot blindheid. In landen als China waar de privacywetgeving bijna nihil is zal de kennis die er uit deze databases gehaald wordt al snel immens zijn. Over een tijd zal er een alwetende gezondheidsdienst zijn die ons tegen alles zal kunnen beschermen. Wat weten we, wat denken we? We denken het te weten. Eigenlijk weet facebook dat van heel veel mensen nu al beter dan wij zelf. Een experiment liet een man zijn eigen vrouw beschrijven. Dat werd op schrift gesteld. Toen werd gekeken op welke berichten de vrouw in facebook een like zette. Na 100 likes wist facebook hier een goed geheel van te maken, en maakte een beschrijving van de vrouw. Beide beschrijvingen werden aan de vrouw voorgelegd. Zij herkende zich meer in die van facebook dan in die van haar eigen man… Het programma Cortana (in de toekomst ingebouwd in elke windows versie), het programma Google Now en het programma Siri van Apple gebruiken algoritmen die ons continu bestuderen en hun verzamelde kennis gebruiken om ons producten aan te bevelen. Iets dergelijks ervaren we op nog redelijk onschuldige schaal nu al dagelijks. Ik zit in de mailinglijst van het bedrijf expert. Ik kreeg een aanbieding te zien van samsung beeldschermen. Om het goed te bekijken klikte ik er op en bestudeerde het een en ander uit nieuwsgierigheid in de browser. Ik heb ook een app die me informatie over het weer laat zien. Telkens als ik die app activeer dan verschijnt er eerst reclame. Dit keer, een dag later, kreeg ik voordat ik de slechte weerberichten kon bestuderen eerst reclame over beeldschermen van samsung…

Op pagina 356 zegt Yuval Harari: “Op dit moment hebben bedrijven en overheden mijn individualiteit heel hoog zitten en beloven ze medicijnen, onderwijs en amusement te leveren die perfect bij mijn unieke wensen en behoeften passen. Maar om dat te kunnen doen, moeten die bedrijven me eerst onderverdelen in biochemische subsystemen, ze moeten die subsystemen monitoren met alomtegenwoordige sensoren en de werking ervan ontcijferen met behulp van sterke algoritmen. In dat proces zal het individu niets meer blijken te zijn dan een religieuze fantasie. De realiteit wordt een maaswerk van biochemische en elektronische algoritmen, zonder duidelijke grenzen en zonder individueel centraal zelf.”

Heel subtiel, heel geleidelijk worden we in deze ontwikkelingen meegezogen, of we willen of niet. Kinderen, en dat is onze toekomst, worden nog sterker dan volwassenen meegezogen. Het is gelukkig niet het enige facet van mogelijke toekomstige ontwikkelingen. Persoonlijk denk ik dat er nog allerlei ontwikkelingen kunnen aankomen die nu nog nauwelijks worden opgemerkt, en die wel eens veel invloedrijker zouden kunnen zijn. Deze maatschappij dreigt door de ontwikkelingen hierboven beschreven op menselijk vlak dol te draaien. En daarmee zouden er wel eens niet voorziene krachten los gemaakt kunnen worden. En zal blijken dat Homo Deus ook weer een fictie is. Er zal misschien toch weer meer tussen hemel en aarde blijken te zijn. Waar we deel van uitmaken. Ik denk dat de mens meer is dan een algoritme. Net als plant en dier.