Toen Boulez bijna twee jaar geleden overleed was er veel aandacht voor zijn functioneren als dirigent. Als hij twintig jaar eerder was dood gegaan zou er waarschijnlijk vooral aandacht zijn geschonken aan zijn kwaliteiten als componist. In de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw kon je niet om hem heen. Maar toen, in 2016, was zijn muziek compleet uit de mode, had afgedaan, evenals ook trouwens het meeste werk van de Tweede Weense school. (Schönberg, Berg en Webern). De consonant heeft een enorme revival gehad en alles wat dissonant is is al een tijd uit den boze. Als Reinbert de Leeuw iets laat horen zie ik Paul Witteman moeilijk kijken, zo van “moet dat”. Iets minder sterk zie je dat ook met de acceptatie van abstracte beeldende kunst.

Maar voor mij is die muziek totaal niet passé. Kwaliteit staat los van consonant of dissonant. De componist moet wel iets te vertellen hebben. Dat is bij leden van de Tweede Weense school vrijwel altijd het geval. Of dat altijd even goed lukt is een tweede. Voorbeelden van stukken waar het goed gelukt is zijn de kleine stukken voor strijkkwartet of orkest die Webern en Schönberg schreven zo vlak voor de eerste wereldoorlog. Een fenomenaal stuk is ook Pierrot Lunaire van Schönberg. De opera Wozzeck van Alban Berg blijft ongelooflijk goed.

Over een week is er weer iets te horen, in dit geval vier strijkkwartetten van Schönberg. Maar tijdens deze strijkkwartet marathon van 17-19 november in het Muziekgebouw aan het IJ worden ook delen gespeeld uit het “Livre pour quatuor à cordes” van Boulez. Is dat ook zulke goede muziek? Ik probeer er voor mezelf achter te komen.

Boulez begon op 23-jarige leeftijd met het schrijven van deze compositie. Dat was in 1948. Oorspronkelijk wilde hij geen maatsoorten gebruiken. Het bleek een hels moeilijk stuk te zijn geworden. Hij heeft zelfs nog overwogen om het door meerdere dirigenten te laten dirigeren. Het werd uiteindelijk voor het eerst gespeeld in 1956. Daarna heeft hij delen ervan omgewerkt voor strijkorkest in 1968. Maar uiteindelijk tussen 2002 en 2012 heeft Boulez het hele werk in samenspraak met het Quatuor Diotima herzien. Ik lees dat het stuk sterk is beïnvloed door het late werk van Webern maar ook door het gedachtengoed van Messiaen. Wat betreft Webern: dat klopt: het eerste deel herinnert mij sterk aan het, eveneens eerste deel, van zijn strijkkwartet op. 28. Misschien dat het in ritmisch opzicht ook invloeden van Messiaen vertoont. Daarvoor zou ik de partituur moeten bestuderen. Ik hoor het er in ieder geval niet aan af.

Boulez zei over dit stuk vlak voor zijn dood dat het gemaakt was zowel “vol met opzettelijk gemaakte sobere naaktheid als vol van de meest uitbundige uitbundigheid”.

Andrew Clements schreef bij de cd-recensie van het Diotima Kwartet voor de “Guardian”:  ‘het werk is soms verrukkelijk mooi, soms huiveringwekkend desolaat; het is in veel opzichten het meest onthullende persoonlijke werk dat Boulez ooit heeft gecomponeerd.’

Ik heb een aantal delen zoals gespeeld door het Diotima Kwartet beluisterd. Het is moeilijk voor zelfs een geoefende luisteraar als ik om er vat op te krijgen, zoals ook de late werken van Webern moeilijk zijn. Na een aantal keren luisteren lukt het wat beter. Een kort deeltje van ruim een minuut wil ik hier enigszins bespreken.

Je kunt dit stukje onderverdelen in 6 frases. Deze worden gescheiden door duidelijke ademhalingsmomenten. Binnen elk deel zijn alle strijkers sterk op elkaar gericht, ze reageren op elkaar en ademen met elkaar. De laatste drie van deze 6 frases kun je ook als een geheel zien, zo kun je spreken van frase 1, 2, 3, 4a, 4b, en 4c

Een weergave van de dynamische amplitude levert onderstaand beeld op, de zes frases zijn hier te onderscheiden, de eerste drie frases zijn heel kort:

Frase 1: Je hoort lange noten achtereenvolgens van laag naar hoog (flageolet) met twee keer een pizzicato toon er doorheen en tot slot een langere toon in een middenregister. Je hoort eigenlijk een soort inademing en de laatste toon met de rust die er op volgt ervaar ik als een uitademing. Het dynamische niveau is laag.

Frase 2: Een heel kort nerveus motiefje, ook door enkele partijen van elkaar overgenomen, afgerond met een pizzicato. Je kunt zelfs bijna niet horen hoeveel tonen er nu eigenlijk worden gespeeld. Het dynamische niveau is hoog, maar eindigt laag.

Frase 3: Weer enkele snelle nerveuze motiefjes met ook pizzicato tonen,  uiteindelijk eindigend met een lange, zacht klinkende toon.  Het dynamische niveau begint hoog en neemt snel af.

Frase 4a: Vanaf dit deel hoor ik een duidelijke puls in een soort langzame andante beweging. Nu zou ik de partituur wel eens willen zien om te kijken of dat daar ook wordt gesuggereerd. Deze puls blijf ik tot het einde van het hele deel (4c) voelen. Je hoort in dit deeltje aan de ene kant lange tonen in de hoogte, anderzijds in een middenregister, die door de verschillende muzikanten overlappend gespeeld worden, min of meer begeleid door pizzicato tonen. Op het einde klinkt een lange toon, overgaand in frase 4b.

Frase 4b: Nog steeds is er dus een andante beweging maar er ontstaat een spanningsopbouw doordat de motiefjes elkaar sneller opvolgen en ook het volume iets toeneemt. Bovendien schieten er af en toe schichtige motiefjes als in frase 2 door heen. Ook nu weer is er op het einde een korte afbouw. Je kunt in de afbeelding van de amplitude hier onder zien waar het dynamische niveau het hoogst is. Dit stukje vormt de tweede fase van de ontwikkeling van de motiefjes van fase 2 en 3.

Frase 4c: Na een wat langere toon die zacht wordt gespeeld ontstaat er weer een opbouw als in 4b, nu met op einde vooral de snelle schichtige motiefjes, waarna het hele deel plotseling wordt afgesloten. Dat snelle afsluiten kennen we: zo werd ook het motiefje van frase 2 afgesloten. Het dynamische niveau is vlak voor het einde het hoogst.

De bouwstoffen van het hele deel vormen de wat langere tonen die meestal in twee lagen overlappend worden gespeeld, de pizzicato-tonen die accentjes zetten en het schichtige snelle motiefje dat het contrast motief vormt.
De vorm wordt bepaald door de voelbare ademhaling van de 4 delen, waarbij deel 4 een soort ontwikkeling is en nog valt onder te verdelen in drie frases. De spanning wordt verder vormgegeven door lichte tempoverschillen, verdichtingen in de opbouw en door de dynamiek.

Luister naar het hele stukje, gespeeld door Quatuor Diotima:

Hoe moet je je naar mijn mening als luisteraar opstellen.
Luister meer naar ritme dan naar iets van melodie zou ik zeggen. Alles is dissonant, maar je moet door het ontbreken van consonantie zeker niet afhaken.  Wel hoog/laag en registerspel zijn belangrijk. Ik probeerde er een keer naar te luisteren alsof ik naar een gesprek luisterde, waarbij de emoties hoog opliepen. Ik hoorde warempel een verhaaltje!
Het zien van het concert en het genieten van het uitzonderlijk bekwame samenspel helpt ook! Luister naar het samen ademen van de vier strijkers en de daardoor ontstane fraseringen.
Persoonlijk ben ik nog niet echt overtuigd. Webern pakt me veel meer en hem begrijp ik meestal ook. Maar deze korte stukjes zijn wel prikkelend, nieuwsgierig makend. Het is zeker geen onzin-muziek. Zoals veel hedendaagse muziek dat naar mijn idee wel is. Ik ben er 18 november bij. In combinatie met Schönberg en de late Beethoven een bijzondere reeks concerten.