In de tweede helft van de veertiende eeuw,en nog lang daarna, waren er in grote delen van Europa bijna voortdurend pestepidemieën, dit na de eerste epidemie van 1348. Bijna niemand durfde het aan om de zieken te verzorgen of de doden te begraven, wetende dat de kans zeer groot was dat je dan ook zelf besmet zou worden. Toen werd er een broederorde van leken opgericht die  besloot om zich hier vrijwel uitsluitend mee bezig te houden. Aan het begin van de vijftiende eeuw kreeg deze orde de naam van Cellebroeders. Ook in Maastricht werd deze orde met open armen ontvangen.

Het klooster van de Cellebroeders in Maastricht bestaat niet meer, maar wel is er nog de kapel. Deze wordt tegenwoordig vooral voor concerten en lezingen gebruikt. Afgelopen zaterdag was er een concert van het Sollazzo Ensemble. We hoorden muziek uit de periode 1350-1420, uit de Italiaanse trecento, onder meer muziek van de blinde organist Landini. Het was een programma dat zich concentreerde rond componisten uit Florence.

Drie leden van het Sollazzo Ensemble tijdens het stemmen

Het is de zelfde periode waarin ook de Cellebroeders actief werden. Het klooster van de Cellebroeders van Maastricht dateert uit 1438, dus bijna uit dezelfde tijd. We waren zo in een mooie ruimte, maar ook in een ruimte met de perfecte historische ambiance.

De meeste muziek van deze avond had een wereldlijke achtergrond. Van Landini zijn meer dan 150 wereldlijke stukken bekend, daarnaast is er slechts een fragment van een kerkelijk motet bewaard gebleven. Toch zal hij ook veel geestelijke muziek hebben geschreven. Hij bespeelde meerdere instrumenten waaronder het orgel. Hij was organist van de San Lorenzo, een kerk uit de vierde eeuw, in de twaalfde eeuw gerestaureerd en uitgebreid. Op afbeeldingen wordt Landini vaak getoond met een klein pijporgeltje. Dat instrument was gisteren ook aanwezig bij het Sollazzo ensemble. Landini schreef zelf de teksten voor zijn muziek. Deze teksten hebben vrijwel altijd een ernstige ondertoon. Hij was wars van  erotisch geladen dubbelzinnigheid. Misschien kwam dat door zijn handicap. Als jong kind werd hij door een variant van de pokken blind. Misschien ook doordat hij van nabij de eerste pest-epidemie in Florence had meegemaakt, het jaar waarin ook de geliefde Laura van Petrarca daaraan overleed en Petrarca besloot om door te gaan met het maken van verzen voor Laura, 365 in totaal. Landini zag met leedwezen hoe in zijn tijd de muziek steeds meer vervlakte. Zo schreef hij een lied, met de titel “Musicha son”, “Ik ben de muziek”. Een ingenieus stuk, waarbij drie teksten door elkaar heen lopen. De eerste tekst geef ik weer, plus de vertaling van de tekst van de tenor. Het is al luisterende niet of nauwelijks te volgen. Je moet weten wat er gezongen wordt. Dit is een lied waarbij vooral het vernuft een rol speelt. Een uitzondering overigens, de meeste liederen uit het trecento zijn zeer doorzichtig.

Musicha son, che mi dolgo piangendo
Veder gli effecti mie dolci e profecti
Lasciar per frottol’ i vagh’ intellectueli

Ik ben de muziek, en huilend zie ik met spijt
hoe aangename  geesten
mooie en prettige dingen inruilen voor frottola’s

De frottola wordt pas een eeuw later een genre dat in de muziekgeschiedenis als voorloper van het madrigaal wordt beschouwd. Ik denk dat de naam frottola bij Landini gebruikt werd als omschrijving van een simpel straatdeuntje

Perche’n gnorantia viçi ongn’ uom chostuma
lasciasi ‘l buon e pigliasi la schiuma

Waarom wint onnozelheid het van goede smaak
Men verruilt het goede voor de troep.

Intussen zingt de tenor:

Iedereen wil imponeren met muzieknoten
en wil madrigalen, caccia’s en balladen componeren
en zich zelf als uniek beschouwen

Maar iedereen die als held beschouwd wil worden
Zal eerst een keer de kust moeten bereiken

Dit is een van de liederen die het Sollazzo ensemble heeft uitgebracht op hun nieuwe CD, maar welk lied nu niet op het programma stond. Van Landini stonden nu wel twee andere liederen op het programma.

Behalve wereldlijke liederen werden er ook een aantal geestelijke liederen uit Florence gezongen, zogenaamde laudi, bestemd voor broederschappen, de Laudesi.  Op de plaats van de voormalige kloosterkerk San Michele ad Hortum was begin veertiende eeuw een graanpakhuis gebouwd en vlakbij dat gebouw stond een beeld van Maria. Dit werd door leken vereerd vanwege de wonderen die er aan werden toegekend. De Laudesi werden door de gemeente en de kerk erkend als broederschap. Leden moesten dagelijks vijf Onzevaders en vijf Weesgegroetjes bidden en ze betaalden contributie. Maar de voornaamste geestelijke bezigheid bestond uit het zingen van laudi op feestdagen van de H. Maagd. Toen het graanpakhuis verhuisde verbouwde men het kubusvormige gebouw tot kerk, de OrsanMichele. Behalve het mirakelbeeld van Maria kwamen er in deze kerk pilaren voor vele heiligen van gildes. Zo was deze kerk vanaf die tijd het centrum van de broederschap van de Laudesi.  Het zoeken naar geestelijke verdieping past overigens in de tijdgeest, denk ook aan de Moderne Devotie in Zwolle met Geert Groote.

Hieronder een fragment van “Peccatrice Nominata, Magdalena da Dio amata” (“Beruchte zondaar, Magdalena, geliefd door God”). Dit fragment zal aardig in de buurt komen hoe de Laudesi het indertijd zongen. Maar bij andere delen van dit lied en de andere laudi die ten gehore werden gebracht vroeg ik me af of er niet erg veel was toegevoegd door de muzikanten aan de originele partituur. Overal waren er uitgebreide versieringen, om nog maar te zwijgen van de virtuoze begeleidingen op de vedel. Wel mooi, maar konden de lekenbroeders dat?

Het Sollazzo Ensemble voerde ook een aantal liederen van iets latere componisten uit, van Giovanni da Firenze en Vincenzo da Rimini. In die tijd begon de ars subtilior vanuit de Provence in Italië zijn invloed uit te oefenen. Deze muziek bevat buitengewoon virtuoze sopraanpartijen die hun versieringen uitstrooien over de luisteraars, dit alles met een schijnbaar gemak. De uitsmijter van de avond was een caccia, een driestemmige canon waarin het geblaf van honden en het getoeter van jachthoorns werd uitgebeeld. Wat een zang- en speelplezier! De drie zangers, twee sopranen en een tenor, deden alles vrijwel uit hun hoofd. Af en toe zag je iemand kijken op een spiekbriefje, waarschijnlijk vanwege de tekst. Je kunt je bijna niet voorstellen hoe ze al die versieringen konden onthouden. Prachtig was ook hoe de bespelers van de twee vedels, de harp en het orgeltje reageerden op de drie zangers. Ze ademden bijna letterlijk mee.

Het is belangrijk om de teksten te kunnen volgen. Dat is altijd moeilijk omdat de teksten ook niet altijd even begrijpelijk zijn, en je daarbij ook nog eens niet voortdurend in je programmaboekje wilt kijken. Behalve dat er af en toe gespeeld wordt met het verschijnsel consonantie, is dit muziek die vooral van melodische en ritmische aard is. De “sound” is aangenaam, maar er gebeurt op harmonisch gebied eigenlijk vrijwel niets. Luister je echter naar de melodieën, naar de ritmes en vooral ook naar de tekst-uitbeeldingen dan is het buitengewoon rijke muziek. En de muziek werd prachtig uitgevoerd door de leden van dit nog jonge ensemble uit Basel. Er zijn nog de hele week concerten, o.a. vanavond in de Laurenskerk van Rotterdam. Woensdag zijn ze live op radio 4 te horen.

Na afloop van het concert gingen mijn vrouw en ik nog even iets drinken en we liepen om kwart voor elf langs de Sint Servaas. Hoog boven de kerk stond de nu bijna volle maan.

Er was wel al vocht in de lucht. De Italiaanse sfeer ging nog even door in hotel Botticelli. We droomden van de geboorte van Venus en van verliefde mannen. (Donna, perché mi veggi altra mirare – Vrouwe, ook al kijk ik wel eens naar andere vrouwen…)

En de volgende ochtend gingen we naar Bemelen, wandelen in het enigszins besneeuwde heuvellandschap. Geen Toscane meer. Maar niet minder mooi!