In het boek Baltische zielen van Jan Brokken lezen we op pagina 194:
‘De Sovjetautoriteiten zagen het initiatief met lede ogen aan. Čiurlionis had aan de wieg gestaan van het nationale culturele reveil in Litouwen. Hij was in het Litouws gaan schrijven, had in de houtsnijkunst naar Litouwse motieven gezocht en in de volksmuziek naar Litouwse ritmes en melodieën. Voor de centralistisch denkende Sovjetautoriteiten was hij een regionale splijtzwam.’
Jan Brokken rijdt als hij dit schrijft over de weg van Druskininkai naar Varena. Varena is de geboorteplaats van Čiurlionis en in Druskininkai bracht hij zijn jeugd door totdat hij op veertienjarige leeftijd naar de orkestschool van Prins Michal Oginsky in Plunge verhuisde. Overal langs de weg staan beelden die moderne beeldhouwers hebben gemaakt ter nagedachtenis aan Čiurlionis. Ze zijn gemaakt vóór 1989, het jaar van de val van het ijzeren gordijn.
Blijkbaar kon dat toen. Waarschijnlijk omdat Čiurlionis in het begin van de twintigste eeuw een fel tegenstander was geweest van het bewind van de tsaar. Litouwen behoorde al vanaf de loop van de negentiende eeuw bij Rusland. En ja, de Russische revolutie met als gevolg een communistisch regime was óók tegen de tsaar geweest. Maar de Russen waren er inmiddels bijna in geslaagd de Litouwse cultuur en de taal uit te bannen. En daar begint men dan opeens een Litouwse kunstenaar die sterk voor de litouwse identiteit streed te vereren met beeldhouwwerken. Maar het werd gedoogd. De beelden staan er nog steeds.
In de stad Druskininkai is er een “Čiurlionis weg” en ook hier staan kunstwerken. Nu gaat het om reproducties van schilderijen van deze kunstenaar zelf, in de open lucht. De kleuren beginnen al steeds meer te vervagen, maar toch is het leuk om de route te volgen. Nog beter kun je ze in het echt zien in het nationaal Čiurlionis museum in Kaunas.
Druskininkai ligt als het ware lieflijk omhelsd door een bocht van de rivier de Memel die om de oude stad heen stroomt. Midden in de stad is een brug over een zijrivier, deze lijkt op een heerlijke bergstroom die kabbelend door het groen stroomt. Je vergeet dat je in een stad bent.
En dan heb je nog het grootste wonder van Druskininkai: de zoutwaterbaden. Het opborrelende water is zout en is heilzaam, weten ze daar al eeuwen. In de stad zijn ook enkele zout water fonteinen. Dat was ook in de tijd van Čiurlionis al zo toen zijn vader vanuit een erfenis genoeg geld had om een terrein te kopen midden in de stad en daar een aantal huisjes met een tuin te laten bouwen voor zijn vrij grote gezin, en om in een van die huizen ook piano en orgelles te geven. Ze staan er nog steeds en ze zijn ingericht als museum.
In de hele stad staan grote badgebouwen en er omheen zijn er hotels voor de gasten die hier komen kuren. Die komen van alle kanten, vooral uit Polen. Maar ook uit Wit-Rusland (het laatste communistische land van Europa) dat op steenworp afstand ligt en uit Rusland. In de Russische tijd was Druskininkai een van de meest geliefkoosde oorden waar de top van de partij zich kwam laten verwennen. Sinds Litouwen bij de EU hoort en de euro hanteert zal dat een stuk minder zijn.
Buiten Druskininkai zijn er eeuwenoude bossen en de lucht is er zuiver. Het is een prachtig gebied. En net buiten de stad heeft een rijke zakenman een beeldenpark gemaakt om de Sovjettijd van 1945-1989 in herinnering te houden. Deze zakenman, Viliumas Malinauskas, was in de Russische tijd eerst soldaat in de Oekraïne, daarna leider van een collectieve boerderij in Litouwen en nog later beheerder van de honingproductie in het bosgebied bij Druskininkai. Na 1989 gebruikte hij het opgedane organisatietalent om een eigen bedrijf te stichten en met zijn verdiende geld liet hij het Grutas park aanleggen. In heel Litouwen stonden beelden die allerlei Sovjetfiguren en gebeurtenissen verheerlijkten. Die werden nu overal weggehaald. Hij verhinderde dat een groot deel verloren ging door ze naar zijn park te laten overplaatsen. Het is nu een openluchtmuseum waar de oude Sovjettijd opnieuw tot leven komt. Je ziet een goederentrein die dissidenten naar Siberië moest transporteren, prikkeldraad, wachttorens, een verenigingslokaal van de partij zoals ze in elke stad of dorp waren en waar de mensen gehersenspoeld werden met de communistische dogmatiek.
Om een beeld van die tijd te krijgen is dit museum een goed beginpunt. Toen we in Vilnius waren hebben we ook nog overwogen om naar het KGB museum te gaan waar onder meer een inzicht wordt gegeven in de martelpraktijken zoals die bij verhoren gebruikt werden. In een NRC-blog lazen we dat dat museum indrukwekkend moet zijn.
In mijn geboortedorp was er vroeger een patronaatszaal. De pastoor en de kapelaan waren betrokken bij het complete verenigingsleven, net als bij het onderwijs van alle scholen. De kapelaan ging mee met het jaarlijkse kamp van de padvinderij en droeg in de bossen elke dag de mis op en hield een preek voor ons jongens. In de vastentijd gingen we elke dag naar de mis en kregen op een vastenkaart een stempeltje. Op de radio stond alleen de zender met uitzendingen van de KRO aan. In het hele dorp was iedereen katholiek. Andere scholen waren er niet. Als er een keer een “protestant” in het dorp was keken we schichtig die kant uit en hadden medelijden met de arme ziel die nooit de hemel in zou mogen.
Zo iets stel ik me ook voor van die Sovjettijd. In het hoofdstuk “In de buurt van communisten” (pag. 168 en volgende) in het boek van Jan Brokken staat beschreven hoe dat in Litouwen was vanuit het gezichtspunt van een van de hoofdpersonen in dat hoofdstuk. Op school leerde je bijvoorbeeld:
Communisme is een woord dat met veel respect moet worden uitgesproken. Een lerares legde uit: ‘Wij leven in een vergevorderd stadium van het socialisme. Het communisme zullen we pas over vijftig of honderd jaar bereiken. Communisme houdt bijvoorbeeld in dat je alles wat je nodig hebt kunt meenemen uit een winkel. Alles is gratis. Dat vereist volkomen eerlijkheid en een grote zelfbeheersing. Zo ver zijn wij nog niet.’
Communisme was een geloof, een idealistisch geloof in een toekomst waarin alles beter was. Een soort christelijk geloof in de hemel.
Maar om dat te bereiken was er veel geweld en onderdrukking nodig en dat maakte dat er steeds meer weerstand kwam, ondanks de sterke indoctrinatie waar iedereen aan blootgesteld werd. Er zullen op dit moment in Litouwen niet zo veel mensen meer zijn die er naar terug verlangen. Je gaat naar de “Maxima XXL” en haalt er wat je nodig hebt. Veel meer als je echt nodig hebt. Maar wel ook een brood voor 26 cent…
Een goede vriendin die met ons mee was in Litouwen schreef een mooi artikel over Druskininkai en Litouwen:
Zie verder ook deze artikelen die ik eerder schreef:
De kwintencirkel 