Toen ik nog op het conservatorium van Maastricht studeerde was er een docent die vrijwel even oud  was als ik zelf. Hij was buitengewoon virtuoos op zijn instrument, maar ik had sterk de indruk dat hij buiten de muziek die bij zijn hoofdvak hoorde weinig kaas had gegeten van al die andere muziek. Hij vond de pianosonates van Beethoven oersaai en kon er bovendien geen touw aan vast knopen en dat gaf hij eerlijk toe. De sonates van Schubert daarentegen kon hij wel waarderen.

Ik snapte daar niets van, want ik vond de sonates van Beethoven opwindend, spannend en ook nog eens heel erg samenhangend. En dat vind ik nog steeds.

Zelfs de allereerste sonates van Beethoven vond ik geweldig. Een van de sonates die ik al snel enigszins kon spelen was de sonate opus 14 nummer 2. Na opus 13, de zogenaamde sonate pathétique,  lijkt deze sonate een soort terugval, op het eerste gezicht minder dramatisch en meer traditioneel van opzet. Maar ik was al spelende onder de indruk van de toch weer prachtige retorische opzet. Het eerste thema was zangerig en had een prikkelend vrolijk karakter: Beethoven die al steeds meer beroemd begon te worden en de hele toekomst nog zonnig voor zich zag.

Voor mij had dat eerste thema alles in zich wat het woord lyrisch impliceert. Ik genoot ook van het vaker voorkomende vraag-antwoordspel tussen de linkerhand en de rechterhand, zoals in het eerste stukje van de slotzin van het eerste deel:

Het mooiste vond ik de doorwerking, waarschijnlijk het punt waar die jonge docent het spoor bijster raakte en daardoor tot de conclusie kwam dat Beethoven een saaie onbegrijpelijke componist was:

De doorwerking begint met een bekende formule: het begin van het eerste thema komt terug maar nu opeens in mineur. En dan gaat hij op een canonische manier spelen met de kop van dat thema, totdat plotseling fortissimo het thema in de bas komt met een snelle triolenbeweging in de rechterhand. Mijn oudste kleinzoon noemde dat “roepmuziek”, dat is muziek waarbij je je oren dicht moet houden. Toen ik het laatst speelde begon hij mee te doen op de djembé om het pianogeluid te overschreeuwen en nog wat later ging hij zelfs naar beneden om zich uit te leven op het drumstel..  Zo zal het vast ook gewerkt hebben bij die jonge docent indertijd. Maar bij dat fragment geeft de muziek juist een adrelanine-shot aan de toehoorders. Wie er voor open staat krijgt een enorme kick. Die passage eindigt met een zogenaamd orgelpunt op de dominant. Zo’n moment maakt dat je voelt dat er iets nieuws gaat komen. Alleen het is een vreemde dominant, niet die je zou kunnen verwachten, die van de oorspronkelijke toonsoort. In deze verkeerde toonsoort lijkt de reprise te komen: je hoort namelijk weer het eerste thema. Het is een zogenaamde schijnreprise, al snel komt er nog weer een orgelpunt, nu op de goede dominant, en ja hoor: daar is de reprise dan, met nu het eerste thema zoals het hoort.

Over die sonate kun je nog veel meer vertellen. Over de ritmiek en metriek bijvoorbeeld. Maar ook over de motivische samenhang. Met het eerste thema is feitelijk iets eigenaardigs aan de hand. Je ervaart de zware tel op een ander moment als dat hij genoteerd staat. Dat komt omdat de bas een drieklank-breking heeft precies op het moment dat de melodie een langere toon heeft. Dat moment ervaar je als zwaar. Ik heb het enkele jaren geleden met conservatoriumstudenten uitgeprobeerd. Ik liet alleen de eerste vier maten enkele keren horen en vroeg hen om mee te tellen en om intussen met voeten, handen of stem duidelijk de zware tel te laten horen. Iedereen hoorde het op dezelfde manier. Maar zo staat het er niet. Na enkele maten klopt het opeens wel, dan hoor je de zware tel zoals genoteerd. Feitelijk ervaar je een maatwisseling die niet als zodanig genoteerd staat, er komt opeens een kortere maat tussen. Om dat inzichtelijk te maken heb ik de notatie verandert. Het eerste stukje niet in de 2/4 maat van de partituur, maar in een 4/8 maat, die dan om eerder genoemde reden even verandert in een 3/8 maat.

Maar zo heeft Beethoven het genoteerd, pas bij maat 5 hoor je de zware tel aan het begin van de maat:

Dit thema komt terug, twee keer in de doorwerking en later ook in de reprise. Iedere keer moet er ergens wat met het metrum gebeuren om het weer te laten kloppen, maar dat wordt nooit als een maatwisseling genoteerd. Luister naar deze vier momenten in de expositie, doorwerking, nog eens doorwerking en tenslotte in de reprise.

Aan het einde van het eerste deel van de sonate komt er een klein coda. Daar is het thema zodanig veranderd dat het nu wel klopt. Dit door in plaats van een opmaat met vijf zestiende noten slechts een opmaat van drie zestiende noten te gebruiken. Wonderwel heeft deze inkorting een goed effect op die plaats en het stuk komt op een natuurlijke manier tot een afronding.

Ik begrijp niet hoe Beethoven dit thema heeft kunnen verzinnen met die vreemde metrische verschuiving. Ik vermoed dat hij achter de piano zat te zoeken naar een thema en op de een of andere manier die inkorting in maat 4 voor zijn gevoel logisch vond klinken. Maar maatwisselingen noteren, dat deed men niet in die tijd midden in een stuk. Dus moest hij alles naar voren opschuiven en kreeg je dus de notatie zoals die er nu staat.

Over het gebruik van het motivische materiaal in de sonates van Beethoven kun je boekwerken schrijven. Om een idee te geven wat er in dat opzicht zoal gebeurt in deze sonate, luister nogmaals naar het begin van deze sonate en mijn uitleg daarna.

En luister hier naar de hele sonate.

Beethoven stond nog aan het begin van zijn carriëre, het was het jaar 1799.  Een jaar later zou hij zijn eerste symfonie schrijven. Het werd geen makkelijk leven. Maar o. wat heeft hij ons veel mooie dingen nagelaten!