Dit artikel gaat over cantate 66 van Bach. Een cantate die hij schreef voor tweede Paasdag. Bach probeert in zijn muziek de verwarring te laten horen, de verwarring waarin de leerlingen van Jezus verkeerden nu ze op zich zelf waren aangewezen. Hij was dood, wat nu? Ze waren hun houvast kwijt. Afwisselend voelden ze angst, maar daar was ook de hoop. Hij had toch gezegd dat hij hen niet in de steek zou laten, ook niet na zijn dood? Ze waren in de war.

Bach schreef de cantate in 1724. Hij is grotendeels geconcipieerd als een duet tussen de alt (Furcht) en de tenor (Hoffnung). In het driedelige openingsdeel voor alt, bas, koor en orkest horen we in het midden de tekst Ihr könnet verjagen das Trauren, das Fürchten, das ängstliche Zagen, der Heiland erquicket sein geistliches Reich. – Jullie kunnen de droefheid verjagen, het angstige aarzelen, de heiland verkwikt (immers) zijn geestelijke rijk. Hoe beeldt Bach dat uit?

We horen hier de onrust, het verdriet en de poging om tot rust te komen in een duet van alt en bas. Beide solisten beelden vooral angst en droefenis uit. Dalende chromatiek maakt het extra droevig. Als het duo “beneden” is aangekomen, wordt de jammerklacht vanaf een ander punt herhaald, daarna nog een keer, nu met kortere frases. Bij het woord “zagen” horen we lange tonen die het lange aarzelende wachten uitbeelden maar het vooral ook extra smartelijk maken. Maar gelukkig: “Der Heiland erquicket sein geistliches Reich”. Dat wordt door het hele koor in koraalzetting gezongen. De hele tekst wordt herhaald maar met nog meer retorische middelen. Met name het verjagen van de vrees wordt nu met snelle loopjes uitgebeeld, bij de klachten hoor je pijnlijke trillers. De toonsoort van dit stukje is B-mineur.

Luister naar dit middendeel en volg het met de partituur.

Uitvoerenden zijn Daniel Taylor, alt, Stephen Varcoe, Bas. Monteverdi choir en English baroque soloists, John Eliot Gardiner. Opgenomen in de Georgenkirchen Eisenach op 23 en 24 april 2000. Verkrijgbaar op het label soli deo gloria:

De hele cantate hoor je na onderstaande tekst. Hij begint met vooral hoop en de toonsoort is allereerst nog majeur. Maar tegelijk is er verwarring: het wemelt van de snelle loopjes met twee-en-dertigste figuren.

BWV66 Erfreut euch, ihr Herzen (1724)

Dialogus Furcht (Alt), Hoffnung (Tenor)

1. Coro.
   Erfreut euch, ihr Herzen, entweichet, ihr Schmerzen, es lebet der Heiland und herrschet in euch.
   Ihr könnet verjagen das Trauren, das Fürchten, das ängstliche Zagen, der Heiland erquicket sein geistliches Reich.
   Erfreut euch, ihr Herzen, entweichet, ihr Schmerzen, es lebet der Heiland und herrschet in euch.
2. Recitativo: Bass.
   Es bricht das Grab und damit unsre Not, der Mund verkündigt Gottes Taten; der Heiland lebt, so ist in Not und Tod den Gläubigen vollkommen wohl geraten.
3. Aria: Bass.
   Lasset dem Höchsten ein Danklied erschallen vor sein Erbarmen und ewige Treu. Jesus erscheinet, uns Friede zu geben, Jesus berufet uns, mit ihm zu leben. Täglich wird seine Barmherzigkeit neu.
4. Recitativo (Dialogo) ed Arioso (Duetto): Tenor, Alt
   Hoffnung: Bei Jesu Leben freudig sein ist unsrer Brust ein heller Sonnenschein. Mit Trost erfüllt auf seinen Heiland schauen und in sich selbst ein Himmelreich erbauen, ist wahrer Christen Eigentum. Doch weil ich hier ein himmlisch Labsal habe, so sucht mein Geist hier seine Lust und Ruh, mein Heiland ruft mir kräftig zu: ‚Mein Grab und Sterben bringt euch Leben, mein Auferstehn ist euer Trost.‘ Mein Mund will zwar ein Opfer geben, mein Heiland, doch wie klein, wie wenig, wie so gar geringe wird es vor dir, o großer Sieger, sein, wenn ich vor dich ein Sieg- und Danklied bringe.
   Hoffnung: Mein Auge sieht den Heiland auferweckt, es hält ihn nicht der Tod in Banden.
   Furcht: Kein Auge sieht den Heiland auferweckt, es hält ihn noch der Tod in Banden.
   Hoffnung: Wie, darf noch Furcht in einer Brust entstehn?
   Furcht: Lässt wohl das Grab die Toten aus?
   Hoffnung: Wenn Gott in einem Grabe lieget, so halten Grab und Tod ihn nicht.
   Furcht: Ach Gott! der du den Tod besieget, dir weicht des Grabes Stein, das Siegel bricht, ich glaube, aber hilf mir Schwachen, du kannst mich stärker machen; besiege mich und meinen Zweifelmut, der Gott, der Wunder tut, hat meinen Geist durch Trostes Kraft gestärket, dass er den auferstandnen Jesum merket.
5. Aria (Duetto): Alt, Tenor
   Furcht: Ich fürchte zwar des Grabes Finsternissen und klagete, mein Heil sei nun entrissen.
   Hoffnung: Ich fürchte nicht des Grabes Finsternissen und hoffete, mein Heil sei nicht entrissen.
   Beide: Nun ist mein Herze voller Trost, und wenn sich auch ein Feind erbost, will ich in Gott zu siegen wissen.
6. Choral: Halleluja! Halleluja! Halleluja! Des solln wir alle froh sein, Christus will unser Trost sein, Kyrie eleis!

Volgens Lucas 24:13-35 zou Jezus aan twee discipelen die op weg waren naar Emmaüs zijn verschenen, die hem eerst echter niet herkenden. In de kunst worden de Emmaüsgangers vaak in deze scene uitgebeeld. Soms echter ook tijdens het avondmaal te Emmaüs. In die scene komen ze er achter wie hij is. Dat laatste moment schildert Caravaggio: een moment van grote verwarring. Jezus blijft de rust zelve. In de cantate van Bach zou je de Emmaüsgangers de twee solisten kunnen noemen, die de angst en verwarring uitbeelden. Jezus wordt in dit deel van de cantate uitgebeeld in het deel waarin het hele koor zingt: de hoop. Het verhaal van de Emmaüsgangers hoort ook bij tweede paasdag.

Verwarring, het ontbreken van houvast, dit zijn dingen die bij veel mensen voorkomen. Massaal zien we het in tijden van dreigende oorlog, we zien het bij rampen als hongersnood of bij epidemische ziekten. Of als je geïsoleerd wordt zoals nu bij veel mensen die in ziekenhuizen en verzorgingstehuizen liggen en geen bezoek mogen ontvangen. En eigenlijk is nu zelfs de hele maatschappij in verwarring. In dat licht gezien laat ook deze cantate van Bach ons universele emoties zien, maar tegelijk kan hij troost bieden.

Andere stukjes die ik schreef naar aanleiding van een cantate van Bach