Vind jij atonale muziek mooi? Deze vraag kreeg ik gisteren gesteld toen we over muziek waren aan het praten. Een heel begrijpelijke vraag. Na honderd jaar is de vrije atonale periode van Schönberg of Webern nog steeds nauwelijks toegankelijk voor heel veel mensen. Zelfs de schrijvende muzikanten en Bachliefhebbers Paul Witteman of Maarten ’t Hart begrijpen er niets van. Maarten ’t Hart noemt het een dwaling in de muziekhistorie.
Maar wat is mooi? De Hammerklaviersonate van Beethoven of zijn Grosse Fuge zijn niet mooi. De strijkers moeten buitengewoon heftig in extreme registers de noodkreten van Beethoven ten gehore brengen en als je gewend bent om naar mooie strijkersklanken te luisteren loop je snel weg. Maar wat een samengebalde energie, wat een ongelooflijk spannnend verhaal, wat een plot met een steeds uitgesteld slot. Mooi? Het is maar wat je daar onder verstaat. Maar overweldigend, aangrijpend.

Mooi staat voor veel mensen als welluidend. Zeer welluidende muziek is muzak. De samenklanken zijn zoet, de registers zijn gematigd, de tempi zijn rustig, de melodieën zijn vlak, heerlijk! Nee toch? Verschrikkelijk! Ik zou dus liever in plaats van mooi willen spreken over goede muziek.

Naar iemand als Dufay kun je luisteren met Muzak oren. Welluidende samenklanken, mooi gezongen, bekoorlijke registers. Als je zo luistert kun je het als een behangetje in een 15e eeuwse kerk door een speaker laten horen om de toeristen een goed gevoel te geven. Maar: zo is die muziek niet bedoeld. Bij Dufay gaat het allereerst om het uitbeelden van de tekst, muzikaal om de polyfonie, om de melodielijnen, om de dragende cantus firmus. Om dat te beluisteren zoals het bedoeld is, dat is voor mensen uit de een en twintigste eeuw niet gemakkelijk.

Naar de ‘5 Stücke für Streichquartett op.5’ van Anton Webern moet je ook op een bepaalde manier luisteren. Laten we als voorbeeld het tweede stukje nemen. De samenklanken zijn net als bij Dufay totaal ondergeschikt aan andere muzikale parameters. Als je eenmaal in staat bent de samenklanken die je hoort slechts als een soort ‘behang’ te ervaren en daar verder niet op gefocust te zijn, omdat je dat soort samenklanken niet gewend bent, kun je open staan voor het echte verhaal. Dat moeten ’t Hart en Witteman nog steeds leren. Begin dan om de textuur te ervaren. Er is hier sprake van een vrij eenvoudige gelaagdheid, voorgrond en achtergrond. Bij sommige stukjes is er voor het grootste deel een dragende melodie. Nee, niet een melodie die je makkelijk na zingt. Hij is uitvergroot, de intervallen zijn vaak groot:

Maar dat moet je een beetje zien in de extremiteit van de laatromantiek. Wagner deed dat ook, maar was niet atonaal. Laten we ons nu eens richten op de maat en het ritme van die melodie. Er is geen vaste maat. Net als bij een Gregoriaanse melodie, en feitelijk ook bij melodieën van Dufay: je moet over de maat heen denken. Er zijn slechts ophangpunten in de melodie, dat zijn langere tonen, of rusten. Daar denk je als zanger naar toe. Zoals bij een gedicht dat niet in een metrische cadans staat, maar meer het woordritme van een gesproken verhaal volgt. Zo’n dichtregel wordt dan wel poëtisch voorgedragen, met accenten en andere dynamiek, met subtiele nuances, met versnellingen en vertragingen, met een afbraak naar het einde toe, uiterst geconcentreerd en expressief. Allemaal dingen die bij taal vanzelfsprekend zijn, maar nu bij Webern worden ze omgezet in een woordloos verhaal. Als bij een gedicht van van Ostayen.

Luisteren we nu eens naar de achtergrond. Het blijkt opeens dat deze achtergrond het verhaal ondersteunt. Iedere keer als de melodie een langere toon heeft, een ophangpunt, hoor je een tel erna een akkoord. De achtergrond begeleidt de voorgrond, heel subtiel. Hij ademt mee, over de maat heen. De begeleiding maakt ook duidelijk wat opmaat is, of maakt duidelijk of een motief op een zware tel eindigt. Het eerste motief begint op een licht moment, stijgt als een vraag en eindigt op een zwaar moment. Het tweede motief heeft een veel langere opmaat, maar daalt als een antwoord en eindigt licht. Allemaal dingen die bij taal vanzelfsprekend zijn, maar bij Webern worden ze omgezet in een woordloos verhaal. Je zou er woorden bij kunnen verzinnen, die passen in het ritme van de melodie met de juiste lettergreep-accenten (vet=benadrukt):

Hallo, Hallo? (de vraag)
Ik blijf je zoeken, blijf je zoeken, je zoeken (het antwoord, dat langzaam wordt afgebroken)

Het antwoord wordt twee keer herhaald, maar steeds korter, het wordt afgebroken. Op het einde horen we in het woord ‘zoeken’, een dalende grote secunde. Probeer de melodie eens een aantal keren mee te zingen op bovenstaande tekst en draai intussen onderstaand fragment een aantal keren af:

Hierna wordt “zoeken nog een keer herhaald, maar de dalende grote secunde wordt omgezet in een dalende kleine secunde, over het octaaf heen (een kleine dalende none.) Met een pizzicato wordt het eerste stukje afgesloten. Daarna komt een soort middendeel. Deze dalende kleine secunde (het slot van het uitgebreide antwoord) wordt omgezet in een nieuwe vraag, nu horen we een stijgende kleine secunde.  Als de veranderde hoofdmelodie er dan weer bijkomt wordt er even verder een soort tegenmelodie gemaakt met deze stijgende secunde, waardoor de zetting iets complexer is. Tot slot: het gedicht wordt verstild afgesloten. Prachtig! Luister naar het hele stuk.

Dit is dus het tweede gedicht van vijf. Wat een ongelooflijke expressiviteit, wat een kleinood.

Als een gedicht van van Ostayen…

Een lied (7 juli 1916)

Een vrouw die, een heideheuvel afdalend, kleine, paarse
heidebloemen strooit over het hoofd van de welbeminde
en lacht, zó zijt gij tot mij gekomen
zomerlik reëel, sterke
ziel van buiten, geworden tot mijn ziel;
kracht, die weer buitenwaarts gaat.

Luister naar alle gedichtjes van dit opusnummer. Mooi? Nee, het is eerlijke, goede muziek!
https://www.youtube.com/watch?v=ELAKF8ZxDmg