Heb je wel eens gehoord hoe de planeet Mars klinkt? Luister dan naar onderstaand fragment

De bovenste toon van het eerste akkoord is een leidtoon. Dat is voor mij Mars. Deze leidtoon lost in dit geval op, daarna hoor je hem nog een keer met weer een oplossing.

Binnen een toonladder van zeven tonen functioneert meestal de zevende toon als een leidtoon voor het er op volgende octaaf. Het is een dwingende toon. Zo gauw je die zevende toon hoort wil je hem oplossen en dan kom je op de grondtoon van de toonladder uit. Die zevende toon zit ook als terts in het zogenaamde dominantseptiemakkoord. Die terts wil eveneens stijgend oplossen. Bij een toelatingsexamen Conservatorium kun je met dat gegeven leuk spelen en bij kandidaten het gevoel voor dat soort dingen testen.

Dit verschijnsel kan natuur- en wiskundig beredeneerd worden, maar de werking beschrijven is een gevoelskwestie. Ik probeer drie keer de werking te beschrijven aan de hand van steeds andere muzikale situaties.

1. De recht-door-zee-werking: Jongens: er is geen speld tussen te krijgen, het stuk is af. We horen dat bijv. in een van de thema’s van het laatste deel van de eerste symfonie van Brahms.
   Hier is het inderdaad helemaal recht toe zee-af. Het kan ook wat subtieler, door bijv. eerst een tijdje met het gegeven te spelen: het stuk lijkt af te stevenen naar het einde, maar dat gebeurt toch niet. Lekker puh.
   
   Luister twee keer naar bovenstaande melodie, uit dezelfde symfonie. De eerste keer hoor je een fragment, zonder begeleidende akkoorden. Het stuk lijkt zowel bij de eerste leidtoon-grondtoon, als bij de laatste twee keer leidtoon-grondtoon af. Als we dan luisteren naar versie twee, de orkestratie van Brahms, dan horen we hoe hij bij de eerste leidtoon en grondtoon zodanige akkoorden plaatst dat het niet af is. Pas op het einde wel.
   
   
2. Vraagstelling. Bach speelt vaak met het effect van het slotakkoord. Dit heeft dan een analoge werking met wat de tekst suggereert. Soms bijv. eindigt hij op een heel smartelijk akkoord, waarna de zanger een smartelijk stukje begint. Bij het fragment uit kantate 73 dat we nu gaan horen horen we op het einde bij het woord “Freudenwort” (woord van vreugde) een akkoord, met als hoogste toon een leidtoon: het hele stukje zegt eigenlijk: alles wat hier voor gezegd is vraagt heel duidelijk om slechts één ding, de oplossing. In de tekst suggereert Bach hier: volg gewoon blijmoedig wat Christus zegt, en dan komt alles op zijn pootjes terecht (Leidtoon: oplossing). Het stukje wat daarna komt, dat niet in de onderstaande opname staat, verwoordt deze positieve manier van denken.
   
3. Dwingend zijn. In het volgende voorbeeld een stukje van een pianosonate van Mozart. (KV333, tweede deel). We horen een aantal stijgende leidtonen die niet in de toonladder thuishoren en die oplossen, maar ze lossen nu niet naar de eerste toon van de toonladder op, maar bijv. naar de tweede toon. Dat maakt dat je melodisch in dit geval stijgende chromatiek krijgt. (Kleine stijgende melodische lijntjes) Na twee maten hoor je de stijgende leidtonen afwisselend in de bas of de bovenstem zitten, de bas gaat zo wie zo in kleine stapjes omhoog. Uiteindelijk wordt het fragment met een duidelijke slotformule afgerond. Ook deze stijgende chromatiek heeft iets dwingends. Ook dat is een voorbeeld van de werking van de kracht van de zevende toon van een toonladder.
   

De stijgende leidtoon vertegenwoordigt zo een aantal algemene werkingen, hij suggereert: “recht door zee”, “krachtig” zijn, “vragen om een duidelijk antwoord”, “doelgericht”, “dwingend” zijn.

Na de Franse revolutie, en vooral ook vanaf het moment dat Napoleon aan de macht kwam, kwam er een nieuw soort krijgstactiek. Napoleon liet zeer brede linies met soldaten vormen, die doelgericht moesten afstevenen op de vijand. Als de voorste laag soldaten gesneuveld was werd deze onmiddellijk door een volgende laag soldaten aangevuld. En zo maar doordrammen. Het kostte erg veel mensenlevens maar deze tactiek was buitengewoon effectief. Napoleon had zeer grote legers om deze tactiek te kunnen volhouden, steeds moesten er wel nieuwe lichtingen soldaten opgeroepen worden. Dat kon dankzij de door hem ingestelde dienstplicht. De huurlingenlegers van Oostenrijk en Pruisen waren er niet tegen opgewassen.

Dit onbesuisde en heldhaftige gedrag hoort bij de oorlogsgod Mars. Zo keken ook de Romeinse soldaten naar de hemel en zagen soms de rode planeet. Nu nog zien we als we er gevoelig voor zijn misschien het bloed van deze soldaten in. We voelen wellicht ook de kracht van de onbesuisde leidtoon. Doelgericht, óp naar de overwinning. Óp naar de grondtoon…