Heb je de film Clockwise ooit gezien, met John Cleese in de hoofdrol? Een van de amusante episodes speelt zich af op het platteland in een klooster met monniken die een zwijgplicht hebben. Dat deed me toen ik de film zag denken aan de Kartuizer orde, van wie de leden ook een groot deel van de dag in eenzaamheid en afzondering leven. Voor de individuele devotie hadden sommige monniken een eigen devotiestuk in hun cel. Daarnaast waren er in de kerk die bij het klooster hoort ook nog devotiestukken. Een altaarretabel uit het klooster van Roermond, waarschijnlijk gebruikt als devotiestuk, is compleet met zijluiken en kruisbeeld bewaard gebleven, nu te zien in Musée Cluny in Parijs. Van een tweede, vergelijkbaar retabel, is alleen het middendeel zonder kruis nog bewaard. Eergisteren in het rijksmuseum zag ik dat laatste retabel weer. Het is hier en daar beschadigd en de polychromie is, in tegenstelling tot zijn broertje in Parijs, vrijwel helemaal verdwenen. Ik vond het leuk om er met mijn telefoon foto’s van te maken vanuit verschillende hoeken, zodat er nog meer details te zien zijn.

Bijv. frontaal zie je niet zo veel van Maria Magdalena, maar van opzij is er veel meer te zien. Een klein beetje polychromie laat zien dat ze een blauwe mantel aan had. Ze tilt de deksel van de zalfpot op. Haar gezicht is getekend door verdriet.

Het Kartuizer klooster van Roermond is gesticht door Werner van Swalmen in 1375. Op vallend is dat in tegenstelling tot de orde van de Franciscanen of van de Dominicanen de Kartuizerorde er twee eeuwen over heeft gedaan voordat ze meer naar het noorden toe vestigingen kreeg. Bruno de Kartuizer stichtte zijn orde eind elfde eeuw. Oorspronkelijk stonden de kloosters uitsluitend in afgelegen gebieden. Bruno was feitelijk een soort kluizenaar en zijn levensstijl werd model voor het kloosterleven. De monniken kwamen niet of bijna niet buiten de kloosterpoort. Er waren ook nog lekenbroeders in een aparte vleugel die de communicatie met de buitenwereld onderhielden. Pas veel later ontstonden er ook stadskartuizen. Dat van Roermond is daar een voorbeeld van.
Een van de beroemdste kartuizers is Dyonisius van Rijkel, die monnik was in de kartuis van Roermond. Hij heeft vele geschriften op zijn naam staan. Kerngedachte in zijn geschriften is meditatie en hoe tot God te komen. Het einddoel is om dat zonder concreet beeld te leren bereiken. Beelden vormen een sluier die de echte toegang tot God nog verhullen. Ze kunnen als een voorstadium gebruikt worden, maar moeten uiteindelijk los gelaten worden. Het feit dat beeldmateriaal om tot dat contact met God te komen toch heel populair was in die tijd bewijzen de talloze nog bewaard gebleven schilderijen die als devotiestukken voor monniken, ook Kartuizers dienden. Karel de Stoute stichtte bij Dijon een Kartuizer klooster en gaf zijn schildersatelier opdracht om voor elke cel een devotiestuk te schilderen. Voor de Kartuizer monnik Hendrik van Haarlem, prior van achtereenvolgens Amsterdam en Geertruidenberg, werd door een anonieme schilder een devotiestuk geschilderd dat nu nog bewaard is in het “Herzog Anton Ullrich museum” van Braunschweig.

Het gaat om een tweeluik met links een besloten tuin met daarin Anna te drieën (Anna, Maria en het Christuskind).
Rechts de knielende Kartuizer monnik Hendrik van Haarlem met achter hem de goedgezinde hand van de Heilige Barbara. We zien hoe dit tafereel op de achtergrond de wereldlijke buitenwereld voorstelt, die de monnik in een eerder stadium door een poortje heeft verlaten, om zich te begeven in de besloten tuin van een Kartuizer klooster. Daar probeert hij God te vinden ,door gebed en op voorspraak van de Heilige Anna en Maria. Dit soort afbeeldingen is ontstaan vanuit de teksten van het Hooglied, welke feitelijk liefdesgedichten zijn in de vorm van een allegorie van de liefde tussen god enerzijds en de mens anderzijds. In die context moeten ook de devotie-altaren van het klooster van Roermond worden gezien. Ze zijn ontstaan eind 15e eeuw, net na het overlijden van Dionysius van Rijkel (1403-1471) en passen zo heel goed in deze spirituele context. De maker, Arnt van Kalkar, was ook bekend met de teksten en gedachten van Geert Groote en de Moderne Devotie. Kern voor de opdrachtgever was de weergave van de smart van Maria met de dode Christus op schoot, en dit gezien door de ogen van de Kartuizer monnik die al biddend en mediterend zo dichter bij God moest komen.

Het Kartuizer klooster is er, behoorlijk verbouwd, nog steeds. Nu zijn daar de kantoren van de bisschop van Roermond. De tuin is omgebouwd tot een mooie besloten en ommuurde stadstuin. De kloosterkapel (Caroluskapel) wordt ook nog steeds gebruikt en kan op bepaalde tijden bezichtigd worden. Het 18e eeuwse orgel wordt ook gebruikt voor orgelconcerten. In dezelfde tijd dat de altaarretabels gemaakt zijn, werd op een muur ook een schildering van de dag des Oordeels gemaakt. Deze is enkele tientallen jaren geleden teruggevonden en zo goed en kwaad als mogelijk gerestaureerd. Alleen het deel waarin de hel wordt verbeeld is nog te zien, de hemel was te zeer beschadigd……