Kunsthistorici houden zich vaak bezig met een stijl. En ook met het vergelijken van werken om zo de herkomst en invloed van een werk te onderzoeken. Hoe verder je terug gaat in de geschiedenis, hoe moeilijker het wordt. De kunstenaars zijn dan meestal anoniem en ook zijn niet altijd de namen van de opdrachtgevers bekend. Zo ook: wie waren de beeldhouwers in de twaalfde eeuw in Maastricht die de vele sculpturen, en vooral de beroemde kapitelen hebben vervaardigd in de O.L.V. kerk en de Sint Servaas?

Veel historici hebben zich hiermee bezig gehouden en de speculaties zijn niet van de lucht. In de O.L.V. kerk zie je op een beroemd kapiteel hoe een niet religieus persoon, goed gekleed, een kapiteel aanbiedt aan Maria. Hij noemt zichzelf Heimo. Was hij een opdrachtgever? Of was hij de leider van de kunstenaars die aan al die kapitelen gewerkt hebben? Welten denkt het eerste, Elizabeth den Hartog neigt naar het tweede. Omdat kunstenaars in Lombardije in die tijd dat vaker deden.

De studie en de voorbeelden van Elisabeth den Hartog overtuigen mij. We zien op de afbeelding volgens mij dus waarschijnlijk een trotse beeldhouwer, waarschijnlijk de leider van de werkplaats.

We kunnen ten noorden van de alpen in de tweede helft van de twaalfde eeuw op een aantal plaatsen sculpturen vinden die vergelijkbaar zijn met die in Maastricht. Maar ze zijn allemaal net iets later gemaakt dan die in Maastricht. Wat blijkt: al de opdrachtgevers van die plaatsen zijn gelieerd aan de proost van het kapittel van Servaas.  Het gerenommeerde gezelschap werklieden van Maastricht heeft zijn kunsten ook op andere plaatsen laten zien.

Maar waren het wel Maastrichtenaren? Volgens Elisabeth den Hartog waren het Maastrichtenaren die in de leer waren geweest in Lombardije of, en dat is waarschijnlijker, waren het kunstenaars uit Lombardije. De overeenkomsten met beeldhouwscholen in Lombardije en in iets mindere mate met die van Emilia of zelfs Venetië zijn overweldigend. En zo deden ze het verder nergens in Europa. In Frankrijk zag het er heel anders uit. En ook op de meeste plaatsen in Duitsland. Maar niet in Eisenach in de Georgenkirche, niet in de de Wartburg of in de dubbelkerk van Schwarzrheindorf (nu onderdeel van Bonn).  Allemaal kerken die gelieerd zijn aan proosten van het kapittel van Servaas. Maar die proosten hadden nog andere baantjes. Het gaat om twee bisschoppen en tevens kanseliers van de Rooms-Duitse keizer Barbarossa. We hebben het over Arnold von Wied en Christian von Buch. Arnold von Wied was aartsbisschop van Keulen en ging mee op veldtocht naar Italië, tevens was hij proost van Maastricht. De tweede was Christian von Buch, aartsbisschop van Mainz. Ook hij ging mee met Barbarossa naar Italië, zelfs als aanvoerder. Christian Buch was na de dood van Arnold von Wied diens opvolger als proost van de  Servaas in Maastricht. Kortom, zij waren mensen die elkaar gekend hebben en allebei van veel betekenis waren voor de voltooiïng en versiering van de Servaaskerk. Maar er is nog iets: Arnold von Ried en ook Christian von Buch, waren aanwezig bij veroveringen in Lombardije. Ze zijn daar vast onder de indruk geweest van de hoogstaande sculptuurkunst. En zij hebben wellicht een groep beeldhouwers (o.l.v.  Heimo?) weten over te halen om te komen werken in het Maas- en Rijndal, en, via Christian von Buch, iets later ook in Thüringen. De vrouw van de graaf van Thüringen was trouwens de halfzus van Barbarossa. Connecties te over dus. Toen ze hier eenmaal waren hebben ze ook nog wat gedaan in Utrecht, in St.Odiliënberg, in Borgloon en in Rolduc. Maar verreweg de meeste sculpturen werden gemaakt in Maastricht. Buiten de genoemde gebieden is er geen enkele plaats in het Maas- en Rijnland waar vergelijkbare dingen zijn gemaakt.

Ik laat enkele vergelijkingen zien zoals Elisabeth den Hartog die heeft weergegeven in haar prachtige Engelstalige studie “Romanesque sculpture in Maastricht”.  De overeenkomsten zijn frappant. De kunstenaar van het werk in Turijn is bekend.  Het is de beroemde kunstenaar Nicolaus die garant stond voor een heel repertoire van sculpturen met zijn atelier in de verre omgeving van Turijn. Zo heeft hij een heel portaal voorzien met afbeeldingen van de dierenriem in de Sagra di San Michele. Rechts beeldt hij op onderstaande vergelijking “de Tweelingen” uit. Links zien we de verzoening van Jacob en Esau in de O.L.V. kerk van Maastricht.. Hun tijdelijke tweemanschap is nog wat intiemer dan het blijvende tweemanschap van de tweelingen. Heimo moet het werk van Nicolaus gekend hebben.

De linkerafbeelding van onderstaande afbeeldingen stamt van het westwerk van de Servaas, (fragment van de oostkant van kapiteel 4). Rechts zien we “de waterman”, een beeldhouwwerk in de kathedraal van Piacenza.  Dus niet alleen in Turijn was het in die tijd populair om tekens van de dierenriem in een kerk weer te geven. Opvallend is om te beginnen de grote overeenkomst in de houding, met name in hoe beide figuren de benen over elkaar geslagen hebben. De Waterman giet water uit. Volgens Elizabeth den Hartog beeldt het kapiteel in de Servaas “een van de Astomi” uit. Dat is een volk dat niet eet en drinkt en slechts leeft van het “ruiken”. Bij allebei de afbeeldingen zien we de ribben van de figuur, en ook het enkelgewricht. Het lijkt overduidelijk dat het of om dezelfde kunstenaars gaat of in ieder geval in Maastricht om kunstenaars die het Italiaanse origineel goed gekend moeten hebben.

Tot slot nog een vergelijking van een kapiteel uit de Barbaratoren van de O.L.V.-kerk in Maastricht (nu in het Bonnefantenmuseum) en een kapiteel uit de buitenste dwerggalerij in de dubbelkerk van Schwarzrheindorf. De kerk van Schwarzrheindorf is gebouwd door Arnold von Wied. Hij liet de kunstenaars in zijn aartsbisdom Keulen en in zijn kapittelkerk in Maastricht werken, dat kan niet anders.

En wie was nu Heimo? In Modena is er aan de oostkant van de kathedraal een inscriptie van twaalf regels waarin de prachtige decoraties van de kathedraal worden genoemd en waarin de architect “Lafranc” wordt geprezen. Verder zien we dat zijn eigen naam erbij staat: “Aimo”. Wat zijn functie was is ook hier onbekend. De sculptuur is vijftig jaar eerder gemaakt dan de Heimo-sculptuur in de O.L.V.-kerk. Gezien de beschreven overeenkomsten met het iets eerdere werk in Lombardije, deels van het atelier van Nicolaus, is Heimo dus wellicht een Italiaan. En de overeenkomst met de naam Aimo is uiteraard toevallig, maar wijst onwillekeurig toch die kant uit.

Ik ga er dus van uit dat na de Italiaanse oorlogstochten van Barbarossa met bij de medestrijders twee opeenvolgende proosten van het kapittel van Servaas een groep kunstenaars uit die streek is overgehaald om in Maastricht en andere plaatsen te komen werken. De leider van die groep heette Heimo en heeft zichzelf vereeuwigd op een kapiteel in de absis van de O.L.V.-basiliek.

Heimo en zijn ploeg heeft een grote hoeveelheid uniek beeldhouwwerk achtergelaten waar we nog steeds van kunnen genieten, waar we over kunnen nadenken en welk ons zelfs kan verbijsteren. Hieronder nog een kapiteel uit de Servaaskerk. Denk er maar over na…