Hierboven zie je de enigszins verfrommelde kaft van een boek dat ik enkele maanden geleden kocht: “De wereld vóór God”  van Kees Alders. Ik heb het boek inmiddels twee keer gelezen. Het boek gaat over filosofie in de oudheid. In de loop van het boek blikt de auteur vaak terug en maakt hij vergelijkingen en samenvattingen. Ook blikt hij soms vooruit. Zo blijf je bij de les. In de laatste hoofdstukken probeert hij vooral te onderzoeken wat we kunnen leren van die oude filosofen. Ook geeft hij voorzichtig aan welke manier van denken het beste bij hem zelf past. Alders geeft aan geen echte wetenschapper te zijn maar meer een schrijver. Dan kun je je dat veroorloven, een eigen mening hebben, en dat prijs ik in zijn boek. Tot die laatste hoofdstukken krijg je desondanks het gevoel dat hij objectief probeert te zijn. Maar dan komen er toch een paar persoonlijke meningen. Zo lees je tussen de regels door dat hij niet veel op heeft met de grote monotheïstische godsdiensten: jodendom, christendom en islam. Letterlijk schrijft hij in een van de laatste hoofdstukken:

En de God van de joden, de christenen en de islam? Hoe staat het daar ondertussen mee? Die uit zich als een ontevreden God, die zich mopperend over de schepping buigt. Hij raast en tiert, deelt straffen uit, laat de zaak kwistig een keer onder water lopen om helemaal opnieuw te kunnen beginnen, en beoordeelt de mensen streng op hun gedragingen. Menselijke emoties als angst en verdriet zijn deze God dan wel vreemd, toch lijkt hij vaak genoeg slachtoffer van verbazing of in ieder geval woede. Vreemde emoties voor een macht die de touwtjes in handen heeft van al wat is! De gemiddelde stoïcijn, die zich door deze emoties niet van zijn stuk laat brengen, leidt misschien wel een goddelijker leven. De vraag naar hoe het mogelijk kan zijn dat een almachtige en goede God een wereld kan scheppen waarin zich kwaad bevindt, heeft dan ook veel kerkelijke denkers bezig gehouden. Makkelijk te verklaren is het allemaal niet, en om er toch kaas van te maken wrongen ze zich vaak in de raarste bochten.

Ook ik denk na over wat ik nu van al die filosofen vind en of het mijn denken heeft beïnvloed. En wat vind ik zelf van die monotheïstische godsdiensten? Deze hebben inderdaad geleid tot een aantal zaken die niet echt positief te noemen zijn. De Griekse filosofen hielden zich aanvankelijk vooral bezig met vraagstukken over begin en einde, de oorzaak van alles, de samenhang der dingen. Plato vertaalde dit soort inzichten op politiek gebied, hij schreef over staatsinrichting en over wetten. De filosofie ging toen pas regels maken, hoe dient de mens te leven. Joden, christenen en moslims hebben deze techniek tot in de finesses onder de knie weten te krijgen. Om te beginnen hadden zij als hoofdwet: er is maar één goede godsdienst, dat is de onze. Verder: er is maar één god en wie ook andere goden denkt te kunnen aanbidden zit helemaal fout. Daarna ontwikkelden ze een aantal strikte regels waar iedereen zich aan diende te houden. Zit het niet mee in je leven: geen nood, er is een leven na de dood. Kort door de bocht zijn dat de voornaamste zaken waarmee deze godsdiensten zich wisten te profileren.

Joden, christenen en moslims beroepen zich nog steeds op hun heilige boeken. Voor mijn verdere verhaal richt ik me nu echter alleen op het heilige boek van de christenen, de bijbel. Dat die er niet altijd hetzelfde heeft uitgezien, dat veel dingen zijn weggelaten of pas eeuwen later toegevoegd, dat doet er voor de meer orthodoxe christenen niet toe: het is het woord van God, punt. De interpretatie van die teksten daar kun je gelukkig nog alle kanten mee uit. Al in de eerste eeuwen van onze jaartelling zagen gnostische christenen de teksten vooral symbolisch, bijna alles kon je beter niet letterlijk beschouwen. Toen de kerkelijke hiërarchie begon te ontstaan werd deze manier van tegen de dingen aankijken al snel in de ban gedaan. Hier kon je geen leerstellingen en kerkelijke wetten op bouwen. De tekst van de bijbel was door God gegeven en daar kon je niet zomaar een draai aan geven. Bijbelteksten die niet goed in het kerkelijke plaatje pasten werden er uit gegooid, er werd nog wat gesleuteld aan bestaande teksten en er kwamen er nog wat bij: voilá: de kerk had een bijbel en een wetboek in een. Helaas, je kon er nog steeds alle kanten mee op en de scheuringen en afsplitsingen zijn tot bijna op de dag van vandaag doorgegaan. Ja maar het is toch vooral een moreel handboek, een boek vol inspiratie? Ja maar zonder dat je je er aan hoeft te houden. Kapitalisme en consumptiemaatschappij, het kwellen van vee en het verpesten van de bodem: onze christelijke boeren van het CDA en hun verdere kerkelijke achterban eisen dat dat door blijft gaan. Intussen gaan ze vroom elke zondag naar de kerk.

Is er dan niets goeds aan de bijbel of aan de christelijke riten? Ja zeker en ik vind het wanneer je alleen maar aan de negatieve dingen aandacht geeft te kort door de bocht. Er zijn namelijk heel veel waardevolle dingen die het christendom heeft opgeleverd. Er zijn altijd veel mensen geweest die inspiratie hebben weten te putten uit deze bijbel en door hun levenswijze een voorbeeldfunctie hebben weten te geven aan anderen. Ik denk aan bijvoorbeeld de Heilige Franciscus. Ook zijn er kunstenaars geweest die niet alleen om den brode hun kerkelijke kunstwerken maakten, maar die werkelijk door de bijbel waren geïnspireerd en iets van deze inspiratie wisten over te brengen op anderen. Ik schreef al over Jan van Steffeswert, maar ook kunstenaars als Stefan Lochner of Geertgen tot Sint Jans reken ik tot kunstenaars die in ieder geval mij weten te inspireren.

detail uit de aanbidding door de wijzen, Stefan Lochner, 1440, dom van Keulen. Als je hier vlak bij staat is het ontroerend om te zien hoe de wijze contact lijkt te maken met de baby en tot de conclusie komt: ja, dit moet hem zijn!

Je hebt natuurlijk ook al die geweldige componisten. Om te beginnen is er Johan Sebastiaan Bach, die tot in zijn diepste vezels de bijbel als inspiratiebron wist te gebruiken en zo nog steeds ook niet-christenen daarmee weet te inspireren. En dan zie ik ook dat er veel christelijke gemeenschappen zijn waarbij de gemeenteleden elkaar weten te steunen in geval van nood. Dat wat vroeger de echte burenhulp was. In mijn dorp was er een sluitend systeem van afspraken waardoor niemand buiten de boot zou komen te vallen: de “noaberhulp”. Iets minder misschien dan toen, maar dergelijke dingen bestaan nog steeds.

Hoe zit het met de riten? Met de christelijke dienst van protestanten heb ik niets. De gezangen vind ik zelden inspirerend, de teksten of preek kunnen je een enkele keer aan het denken zetten, maar de verdere riten, daar heb ik echt helemaal niets mee. Soms volg ik een katholieke dienst in de Onze Lieve Vrouwebasiliek in Maastricht. Waar ik als kind totaal niet snapte waar het over ging, werd ik toch toen al geraakt door de geheimzinnige gebruiken en de Latijnse spreuken. De Hoogmis die daar tegenwoordig op zondag is verloopt nog steeds als vroeger. De gebeden worden volgens de Gregoriaanse traditie gezongen. Ook hanteren ze er nog alle gebruiken uit de tijd dat ik zelf misdienaar was. Ik zie nu pas dat al die gebeden en rituelen een functie hebben. Voordat het evangelie wordt gelezen loopt de priester met een wierookvat rond het boek en bewierookt het. Uit eerbied voor de heilige teksten. Zoals mijn moeder vroeger een kruisje maakte op de achterkant van het brood voordat het aangesneden werd. De Gregoriaanse gezangen, die vooral draaien om gezamenlijk ademhalen, lijken als uit een mond samen te komen in de ruimte, ze reiken naar de allerhoogste, het is prachtig! Ook herken ik weer van vroeger het bidden, het helemaal in jezelf verzinken en het denken aan mensen die het niet goed hebben en die het beter zouden moeten hebben, het denken aan je naasten, aan ziekte en dood. Dat alles kan een mens goed doen en tot troost zijn. En al de mensen die een kaarsje aansteken en vervolgens vijf minuten met de ogen dicht geknield voor een Mariabeeld blijven zitten: ik begrijp het en vind het een prachtig ritueel waar ik respect voor heb.

Hoe is het christendom kunnen verworden van een inspirerende godsdienst tot een wetgevende, oordelende godsdienst? Het begon ermee dat christenen niet-christenen veroordeelden. De christenen aanbaden de ene ware god. Andere vormen van godsdienst werden niet getolereerd. Deze koppige houding zorgde voor veel weerstand, de eerste martelaars waren daarmee een feit. Maar deze christenen begonnen zich goed te organiseren en een soort hiërarchische structuur te creëren. Keizer Constantijn begreep dat hij die goed kon gebruiken in zijn Romeinse staat. Het christendom werd een staatsgodsdienst. Die er later met geweld nog steviger werd ingeramd door Karel de Grote. Ook de kruisvaarders deden hier lustig een potje aan mee. En deze hiërarchie leidde tot de opbouw van macht. Er begonnen dingen te ontstaan die compleet in strijd waren met de oorspronkelijke opzet. Het monster van de wetgevende kerk was geboren. Onderaan in de hiërarchie stond de slaaf, de boer, de werkman die gehoorzaam, zoals het toch ook in de bijbel stond, zijn meerdere moest erkennen in de grootgrondbezitter, de graaf, de koning, de bisschop, de paus. En die zich verder vooral suf moest werken. Later na zijn dood zou het gelukkig goed komen: de eersten zullen de laatsten zijn en omgekeerd.

Desondanks bleef de bijbel gedurende de eeuwen heen een inspirerend boek. Kan het dat nog steeds zijn, ook als het de regels en kerkelijke wetgeving weet los te laten? Ik denk het wel maar het vergt veel zelfdiscipline van de mensen. Eigenlijk al de goede dingen die de kerk biedt kunnen ook bereikt worden zonder de kerk en zijn regels. Er zijn steeds meer initiatieven om alleenstaanden en ouderen te betrekken bij het maatschappelijk leven, om nieuwkomers een warm onthaal te geven, om mantelzorg in te bedden in de samenleving. Los van welke godsdienst dan ook. Mensen die vooruit denken, die zorgen dat deze aarde niet naar de verdoemenis gaat, dat zijn niet alleen de mensen van de ChristenUnie maar ook mensen van Groen Links. Je hebt daar niet een godsdienst voor nodig. Maar bijbelse inspiratie kan helpen. Zolang christenen maar niet denken dat zij het enige ware geloof belijden en zich niet blind staren op wazige bijbelteksten, zolang zij geen schijnregels over homofilie uit de bijbel denken te kunnen halen, zolang zij vooral de belangrijkste regel in acht houden: liefde voor elk medemens en voor onze leefwereld. Dan wordt het christendom opeens een waardevolle filosofie als een van de vele, zoals die ook al in de oudheid zijn aanhangers kende. Socrates zei 425 BC: De mens dient geen onderscheid te maken tussen rangen en standen. In ieder mens is de kennis van het goed al aanwezig . Epicurus zei 300 BC: Het ware genot is een gematigd genot. Streven naar luxe brengt ongeluk. Ook angst voor de dood of angst voor de goden is onzinnig. Niets is voorbeschikt. Alle mensen zijn gelijk aan elkaar, ook slaven en vrouwen. Vriendschap is een van de belangrijkste dingen in het leven. In de vroege Stoa, rond 275 voor Christus, zei Zeno: De wereld wordt geleid door natuurwetten. Alles wat gebeurt heeft invloed op ons leven. Iedereen is onlosmakelijk verbonden met de kosmos. Werkelijk geluk wordt bereikt als je je weet te richten op de wetten van de natuur.

Al dit soort filosofieën kan makkelijk ook binnen een aantal godsdiensten worden toegepast. Soefisten zijn mensen met een levenshouding die het goede en sociale nastreeft, maar elke soefist mag ook de rite die bij een bepaalde godsdienst hoort volgen. Veel soefisten zijn moslim of christen, maar zij zijn nooit dogmatisch, het zijn geen mensen die de koran of de bijbel als een wetboek hanteren.

Terug kijkend op het boek en al de gedachten van al die filosofen wordt het me duidelijk dat er een kentering in het denken moet komen. De mens is afgedwaald van de dingen waar het echt om draait. Respect voor je naaste en voor je omgeving. Dat laatste kunnen we alleen maar bereiken door een flinke stap terug te doen, we zullen de kapitalistische consumptiemaatschappij vaarwel moeten zeggen. Zowel in de top van de politiek als onderaan bij de gele hesjes is dat nog niet doorgedrongen. Het klimaatakkoord in Nederland, een van de weinige hoopgevende dingen in deze tijd, wordt weer op de schop gezet. En het eerste: liefde voor je medemens, ook daar is weinig van terug te vinden vanuit de politiek. Maar we kunnen wel al deze dingen toepassen in onze eigen kleine omgeving. Iedereen kan er iets aan doen op zijn manier. Daar ligt denk ik de hoop voor de toekomst. Ook de christen van nu, de moderne christen, kan in alle bescheidenheid zijn bijdrage leveren.

Wat is nu de visie van Kees Alders, de schrijver van het boek? Van welke filosofische richting in de oudheid heeft hij het meeste geleerd, bij welke gedachten voelt hij zich het meeste thuis? Heel voorzichtig doet hij daarover enkele uitspraken. Hij zelf heeft het nauwelijks over het jodendom, christendom of over de islam. Het boek gaat immers over de wereld vóór God. Maar als je over ook zijn eigen mening meer wilt weten kun je het beste het boek zelf lezen. Maar lees het vooral om zijn heldere uiteenzettingen van wat de oude filosofen dachten.

Petrarca (veertiende eeuw) en Rubens (zeventiende eeuw) waren christen. Maar tegelijk had Petrarca naast werken van Augustinus ook altijd werken van Cicero in zijn reistas bij zich. Rubens haalde zijn levenskracht niet zozeer uit de bijbel maar voor een groot deel uit de filosofische houding van de Stoïcijnen en Seneca. Ik begrijp hen door het lezen van dit boek beter. Dat alleen al maakt het boek voor mij waardevol.

De wereld vóór God
Auteur: C.J. Alders
Uitgever: Klokwerk-Design

• Nederlands
• 1e druk
• 9789082930115
• november 2018
• ook als E-book
• 392 pagina’s
• EPUB met digitaal watermerk