In Ravenna staat een zeer oude kerk uit de vijfde eeuw die gewijd is aan het heilige kruis, de Santa Croce. Er zijn meer kerken met die naam, de beroemdste zijn die in Jeruzalem en die in Rome. De kerk in Rome is daar een van de zeven pelgrimskerken. Zijn ouderdom zie je er niet aan af: je ziet een achttiende eeuwse façade van een twaalfde eeuwse kerk die op zijn beurt weer gebouwd is boven een kapel uit de vierde eeuw. Op die plaats stond ooit een van de paleizen van Helena, de moeder van Constantijn de Grote. Constantijn was de keizer die in de vierde eeuw godsdienstvrijheid uitvaardigde in zijn rijk, waardoor de gemeenschappen van christenen met rust gelaten werden. Hij was ook de keizer die Byzantium omdoopte tot Constantinopel, de stad van Constantijn. Hij legde daardoor de basis voor het latere Oost-Romeinse rijk.

Zijn moeder Helena zou volgens de legende in Jeruzalem het heilige kruis terug hebben gevonden waar Jezus aan gestorven was. Zij nam een deel ervan mee naar Rome naar haar paleis. Na haar dood werd op die plaats een kapel gebouwd. Net als trouwens ook op de vindplaats in Jerusalem.

In Rome kun je in de Santa Croce de lager gelegen, dus veel oudere kapel bezoeken. Je bevind je dan op het niveau van de straathoogte van het Rome van de vierde eeuw. In dat deel van de kerk zijn nog steeds fragmenten van de oude mozaïeken uit die tijd te zien. In 1492 werd bij herstelwerkzaamheden aan een van die mozaïeken in deze kapel een ontdekking gedaan: er kwam een baksteen tevoorschijn met een in die steen gegraveerde tekst:  TITULUS CRUCIS. Achter deze steen bevond zich een verzegeld fragment van een stuk hout, met ook daarin een inscriptie: het woord “Nazarene”. Dit was driemaal genoteerd, in zowel het Hebreeuws, het  Latijn als het Grieks. Dit woord wordt vermeld in alle vier de evangelieteksten. Het is niet bekend hoe dit stuk hout in de kerk kwam of wie het achter de baksteen plaatste, maar een mogelijkheid is dat het rond 455 in de muur verborgen was, toen de geestelijkheid het moest beschermen tegen de aanvallende Visigoten. Het ware kruis, althans een stukje ervan, werd zo in 1492 nogmaals terug gevonden.

Wie liet de mozaïeken in deze kapel maken? We komen dan bij de relatie die deze kerk heeft met de al eerder genoemde Santa Croce in Ravenna. Bekend is dat in ieder geval Galla Placidia een deel heeft laten fabriceren. Zij was net als Helena de moeder van een Romeinse keizer. En zij was buitengewoon sterk gefascineerd door de persoon van deze, later heilig verklaarde vrouw. Daarom liet zij tussen 440 en 450 in Ravenna ook een kerk met de naam “Santa Croce” bouwen. Op dat moment  had ze al een bewogen leven achter de rug. Het was de tijd dat het West-Romeinse deel van het keizerrijk begon in te storten, door de voortdurende invallen van met name de Hunnen. Ik som in chronologische volgorde de belangrijkste gebeurtenissen op. Het meer complete verhaal is buitengewoon schokkend en kun je zo je wilt nalezen op wikipedia of in de historische roman zoals vermeld onder dit artikel.

• Doordat het in Rome vaak niet pluis was, was de hoofdstad van het West-Romeinse rijk in 286 verplaatst naar Milaan.
• De vader van Galla Placidia, Theodosius I was de laatste keizer die de verschillende delen van het keizerrijk weer wist te verenigen. Ook had hij het Christendom tot staatsgodsdienst gemaakt. Hij verbleef zowel in Constantinopel, Milaan en Rome.
• Theodosius I stierf in 395 en het rijk werd onder zijn twee zonen verdeeld. Galla Placidia, een dochter uit zijn laatste huwelijk, was toen pas tussen de drie en zeven jaar oud.
• Een zoon, Arcadius,  ging zetelen in Constantinopel, de andere, Honorius bleef nog een tijd in Milaan en Rome, maar in 402 maakte hij Ravenna  tot hoofdstad.
• In 409 werd Galla Placidia in Rome gevangen genomen door Alarich, koning van de Oost-goten en de opvolger van deze ontvoerder trouwde met haar.
• Toen deze stierf mocht Galla Placidia terug naar de koning van het Oost-Romeinse rijk, de opvolger van Arcadius: Theodosius II.
• Deze liet haar trouwen met een belangrijke generaal en het echtpaar ging wonen in Ravenna, dat nog steeds de hoofdstad was van het West-Romeinse rijk. Daar woonde ook haar broer, keizer Honorius.
• Toen zowel haar man als keizer Honorius stierven werd het nog jonge kind van Galla Placidia, Valentianus III, benoemd tot nieuwe keizer van het West-Romeinse rijk. Van 425 tot zijn meerderjarigheid in 437 voerde zij het regentschap voor deze zoon uit haar laatste huwelijk.
• Galla Placidia stierf in Rome, 27 november 450, op ongeveer zestigjarige leeftijd.

Op bovenstaande foto zie je het mausoleum van Galla Placidia, met op de achtergrond rechts de Santa Croce

Deze vrouw was dus niet de minste, en ze liet in Ravenna zoals gezegd de Santa Croce bouwen, geïnspireerd op de Santa Croce van Rome. Van deze kerk in Ravenna is niet zoveel meer over, zeker niet van het interieur. De kerk is gemaakt met stenen die deels afkomstig waren van stenen van huizen die op dezelfde plek stonden. In de loop van de eeuwen is de kerk meerdere keren geplunderd. Van het gebouw zelf zijn later ook grote delen gesloopt, met name de brede voorhal, de zogenaamde narthex. Deze narthex had een grote zijkapel, en die is wel nog bewaard gebleven: het is het zogenaamde mausoleum van Galla Placidia. Zowel de kerk als deze kapel zijn gebouwd in de vorm van een kruis, hoe kan het ook anders. Zo had ook Ambrosius dat in Milaan al laten doen. Op munten die ze liet slaan stond aan de ene kant een portret van haar zelf, aan de andere kant een kruis. Ze zag zich zelf als een soort opvolger van Helena, de moeder van koning Constantijn, die het ware kruis in Jerusalem gevonden zou hebben. Om die reden liet ze ook de kerk Santa Croce in Rome verder versieren. In Ravenna zijn de Santa Croce en ook de verdwenen narthex ooit versierd geweest met mozaïeken. Er zijn nog  slechts enkele delen van terug gevonden, nu te zien in musea.

Maar o wonder, de zijkapel, het nu los staande gebouw, bekend als “mausoleum van Galla Placidia”, heeft wel nog al zijn originele mozaïeken. En wat voor! Je weet niet wat je ziet als je daar naar binnen gaat. Hoewel er enkele sarcofagen in het mausoleum staan is het vrijwel zeker dat het gebouw nooit als mausoleum bedoeld is geweest. Nee, in deze kapel stond vooral het heilige kruis centraal. Opvallend is ook de mozaïek met de afbeelding van de goede herder bij de ingang, die je uitnodigend naar binnen roept, niet toevallig met een kruis in zijn hand.

Al deze mozaïeken doen niet Byzantijns, maar eerder Romeins aan. Dat Byzantijnse element zien we wel in de San Vitalis die een kleine honderd jaar later is gebouwd, toen Ravenna een steunpunt was binnen het Oost-Romeinse rijk en dat tot rond 700 zou blijven. Daar zien we de typisch Byzantijnse gouden achtergrond en de afbeeldingen zijn opeens vrij  statisch. Maar hier is alles nog levendig. Het zijn werkelijk schitterend mozaïeken en ze vormen misschien wel het mooiste voorbeeld van vroeg-Christelijke kunst dat er nog is.

We zijn er nog niet. Hier in deze kapel was er nog iemand die vereerd werd: de heilige Laurentius. Laurentius was een martelaar die zijn geloof niet wilde opgeven en uiteindelijk gemarteld is door levend gegrild te worden, vastgebonden op een rooster. Waarom werd hij hier vereerd? Het Christendom was nog maar pas net staatsgodsdienst geworden in de tijd van Galla Placidia. Het was haar vader die daarvoor had gezorgd. Daarmee moest er eindelijk een einde komen aan de Christenvervolgingen die eerder opnieuw waren opgelaaid. De dood van Laurentius was een sprekend voorbeeld, een martelaar die gestorven was vanwege zijn geloof. Laurentius had al de bezittingen van zijn geloofsgroep moeten overhandigen aan keizer Valerianus I. In plaats daarvan verdeelde hij alles onder de armen en zei hij tegen de vertegenwoordigers van de keizer: ‘mijn volgelingen, deze mensen, zijn het enige bezit dat ik heb’. Toen werd hij op last van de woedende keizer levend geroosterd en daarna onthoofd. Laurentius werd een van de meest vereerde heiligen, zoals veel later nog in Rotterdam. In Venetië hangt in de Jezuïtenkerk een groot schilderij van Titiaan uit 1558 over het martelaarschap van Laurentius.

Onlangs stond ik bij dit mausoleum van Galla Placidia. Als je om je heen kijkt zie je vlak daarbij twee kerken. Een is dus de al genoemde Santa Croce, waar het mausoleum een onderdeel van was. De andere kerk, iets verder weg, is de San Vitalis. Dat is een Byzantijnse kerk die een eeuw later werd gebouwd. Een imponerende kerk met eveneens een bijzondere geschiedenis en connecties met de paltskapel van Aken van Karel de Grote. Maar hoe mooi en overweldigend die kerk ook moge zijn, ik prefereer de eenvoud van het mausoleum van Galla Placidia. Dit is de kapel waar bijna 1600 jaar geleden een Romeinse prinses op haar knieën zat, kijkende naar Laurentius, en denkende aan het kruis van Helena. Laurentius, die niet zoals in Venetië ligt te branden, nee hij loopt naast het vuur. Hij heeft het kruis en de bijbel in zijn handen en hij stapt over de drempel van die wereld alsof hij wil zeggen: kijk, ik ben dan wel verbrand maar het heeft mij niet kunnen deren. Mijn geloof is nog intact.

Het was haar kapel, wie weet ging ze er misschien wel eens op haar rug liggen, kijkend naar de prachtige koepel. Naar het schitterende kruis, tussen de sterren. Zij zelf was al oud toen de kerk met deze kapel gereed kwam. Misschien heeft ze er inderdaad begraven willen worden. Niet veel later ging ze dood toen ze weer in Rome was. Maar in Ravenna heeft ze een monument voor de eeuwigheid nagelaten.

• Ravenna, seine Mosaiken, seine Denkmäler, seine Umgebung. Geschichts- und Kunstfuehrer. Verlag Salbaroli
• Die Kaiserin Galla Placidia, Henry Benrath, 1937, Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart. 513 pagina’s. Goed leesbare historische roman gebaseerd op het leven van deze indrukwekkende vrouw.